07:48

29 marca 2024 r.;    Imieniny obchodzą: Wiktoryna, Cyryl, Eustachy

 

Zdalne lekcje z geografii

GEOGRAFIA24.SELINO.PL

DEMART

EDUCARIUM

 
 

EQURS

GEOGRAFIA FIZYCZNA ŚWIATA
"Pedosfera"

Procesy glebotwórcze, profil glebowy<

Aby móc świadomie i z pełnym zrozumienie czytać i analizować informacje o procesach glebotwórczych, profilu glebowym i innych zagadnieniach związanych z nauką przyrodniczą  zwaną gleboznawstwem należy najpierw ustalić czym właściwie jest gleba.
Najpowszechniejsza i najczęściej spotykana definicja brzmi: Gleba to najbardziej zewnętrzna warstwa skorupy ziemskiej składająca się z części mineralnych i organicznych, będąca ogniwem pośrednim łączącym świat przyrody nieożywionej (minerałów, skał, wody, powietrza) ze światem organicznym (roślinnym i zwierzęcym).
I taką właśnie definicję podaje nasz szkolny podręcznik.
W innych definicjach dotyczących tego zagadnienia można znaleźć informacje, że jest to biologicznie czynna powierzchniowa warstwa litosfery, powstała ze skały macierzystej pod wpływem czynników glebotwórczych a także informacje mówiące o tym, że jest ona zbudowana z luźnych cząsteczek mineralnych i organicznych, powietrza i wody.
Istotną i godną zauważenia wydaje mi się także być informacja zawarta w innej przeglądanej przeze mnie definicji, a mianowicie, że glebę można nazywać również pedosferą. Pochodzenie tego wyrazu związane jest ze znaczeniem takich greckich słów jak pédon co oznacza tyle co polskie grunt, gleba, ziemia oraz sphaera tłumaczone z greki na kula.
Jeżeli posiadamy już ogólny zarys informacyjny dotyczący rozumowania pojęcia gleby możemy dalej zagłębiać się w zagadnienia związana z gleboznawstwem.
 
Profil glebowy Profil glebowy Profil glebowy
Zdjęcia przedstawiają profile glebowe
 
Kolejnym, właściwie samoistnie nasuwającym się pytaniem dotyczącym gleb jest wyjaśnienie tajemnicy ich powstania.
W jednej z wyżej przytoczonych definicji otrzymaliśmy już poniekąd, co prawda dość enigmatyczną, odpowiedź na to pytanie: gleby powstały w wyniku procesów glebotwórczych.
Czym są wiec procesy glebotwórcze i jak właściwie przebiegało powstanie gleb ?
W tym referacie postaram się odpowiedzieć i pomóc zrozumieć odpowiedź na to pytanie.
Na przebieg procesów glebotwórczych oraz na żyzność gleby czyli jej naturalną zdolność do zaspokajania potrzeb roślin w zakresie dostarczania im pierwiastków pokarmowych wody i powietrza, będącą jej najistotniejszą cechą, nadrzędny wpływ miały czynniki glebotwórcze.
Jednym z nich są warunki klimatyczne, posiadające znaczący wpływ na charakter powstałej zwietrzeliny, nawilgocenie gleby, przyrost masy biologicznej oraz tempo jej rozkładu czy okres i warunki wegetacji roślin na danej glebie.
Kolejnym czynnikiem glebotwórczym jest naturalna roślinność występująca na określonym terenie. Ta z kolei ma wpływ na odczyn ściółki glebowej i jakość rozkładającej się w niej materii organicznej.  
Te dwa wyżej wymienione czynniki dzięki swojemu strefowemu zróżnicowaniu prowadzą do strefowej różnorodności typów gleb.
Kolejny czynnik odgrywający tu istotną rolę to warunki wodne rozumiane jako jej ilość, obieg, zmiany jej ilości w ciągu roku oraz zmiany w poziomie wód gruntowych w ciągu roku na danym terenie.
Zagadnienia te związane z wodą mają ogromny wpływ na glebę. Decydują one między innymi o rozwoju organizmów, które jak wszystko na naszej planecie potrzebują jej by móc się rozwijać. Niedostatek wody może z kolei doprowadzić do zubożenia szaty roślinnej danego terenu, a w konsekwencji do zachwiania gospodarki mineralnej gleby poprzez zmniejszenie występujących w niej ilości składników pokarmowych. 
W początkowym stadium tworzenia się gleb nadrzędne znaczeni odgrywa rodzaj skały macierzystej i budowa geologiczna.
Budowa, skład i struktura skały macierzystej, na której powstaje dana gleba, wpływa znacząco na ilość zawartych w glebie składników pokarmowych oraz jej strukturę, która odgrywa znacząca rolę w kształtowaniu się poziomu napowietrzenia i wilgotności danej gleby.
Kolejny czynnik glebotwórczy to rzeźba terenu. Wpływa ona na warunki termiczne panujące wewnątrz gleby, na zawilgocenie danego podłoża, tempo procesów erozji oraz transport materiału zwietrzelinowego i co się z tym wiąże, jego sedymentację.
W dziejach naszej planety każdy proces i każda zachodząca zmiana potrzebowała określonej ilości czasu by mogła nastąpić w pełni. Powstawanie gleb nie stanowi tu wyjątku. Stąd właśnie czas jest kolejnym czynnikiem odgrywającym tu istotną rolę. Naukowcy przyjmują, że aby powstała gleba o miąższości 1 cm potrzeba od 200 do 500 lat. Jeżeli chodzi natomiast o warstwę gleby o takiej grubości by nadawała się ona do uprawy roli potrzeba aż kilkaset do nawet kilku tysięcy lat.
Oczywistym jest, że tak jak na wszystko w dzisiejszym świecie, tak i na tę dziedzinę naszego życia wpływ maja nasze poczynania czyli tzn. działalność człowieka. Może ona prowadzić do zaburzeń w naturalnym procesie tworzenia się warstw glebowych. Ludzie maja także wpływ na poziom produkcyjności gleb, co wiąże się również z wzrostem ich urodzajności. Niestety jak w każdej dziedzinie naszego życia działania ludzkie mogą mieć straszne skutki. W tym przypadku nasze nieodpowiedzialne zachowania mogą skutkować zniszczeniami, a nawet całkowitą degradacja naturalnych gleb.
Wszystkie wyżej opisane czynniki glebotwórcze przyczyniają się do występowania określonych i w znacznym stopniu kształtują procesy glebotwórcze. 
Pojęciem tym określamy całokształt zjawisk fizycznych, chemicznych, biochemicznych i biologicznych zachodzących w powierzchniowych warstwach skorupy ziemskiej pod wpływem kontaktu z biosferą, atmosferą i hydrosferą. W wyniku tych procesów, co sugeruje już sama ich nazwa, powstają gleby. Ich przebieg przedstawia poniższy schemat.
 
Proces glebotworczy

Warto zauważyć, że proces powstawania gleb jest bardzo skomplikowany i długotrwały. Uogólniając można powiedzieć, że procesy te polegają stopniowym i coraz pełniejszym przystosowywaniu się początkowo martwych substratów do pełnienia swej roli w funkcjonowaniu ekosystemów i krajobrazów. W procesach glebotwórczych można wyróżnić kilka znaczących elementów mających wpływ na ich efekt końcowy.
Po pierwsze jest to przetwarzanie mineralnego substratu oraz resztek organicznych zawartych w glebie.
Drugim istotnym punktem jest przemieszczanie się glebowych składników mineralnych i organicznych zachodzące z udziałem żywych organizmów oraz w postaci gazów, roztworów czy zawiesin unoszonych przez ciekłą fazę glebową.
Równie istotna jest wymiana materii oraz przepływ energii zawartej w glebie między wszystkimi trzema fazami glebowymi (między fazą ciekłą, stałą i gazową) oraz między substratami glebowymi, a znajdującymi się w niej żywymi organizmami. To właśnie żyjące w glebie organizmy zwane mikroorganizmami są głównym i zasadniczym warunkiem wzbogacania się gleb w składniki pokarmowe. Do wzbogacenia gleby dochodzi dzięki symbiozie wyżej wspomnianych mikroorganizmów z roślinnością występującą na danym terenie.
Czwartym i ostatnim już istotnym elementem składającym się na całość procesów glebotwórczych jest przepływ informacji między poszczególnymi składnikami glebowymi zapewniający jej poprawne funkcjonowanie oraz występowanie w niej zjawisk samo regulacyjnych. Ważną rolę oprócz mikroorganizmów w owych procesach odgrywa także poziom nagromadzenia przyswajalnych form azotu, który ma wpływ na poziom żyzności gleby.
Trudno nie domyśleć się, że również i tu, tak jak wszędzie na naszej planecie niezbędną  okazuje się być woda. W zależności od roślin występujących na danym terenie woda nadaje glebie odczyn: zasadowy, obojętny lub kwasowy. Działanie wody polega także na transporcie, wypłukiwaniu lub rozpuszczaniu glebowych składników mineralnych podczas jej wsiąkania w głąb warstw glebowych.
Można wyróżniać i dokładnie opisywać procesy glebotwórcze analizując je np. pod kątem warunków ich powstawania. Jednak istnieje pewna grupa typowych, powszechnie występujących i podstawowych procesów glebotwórczych zwanych procesami elementarnymi.
Po pierwsze procesy przygotowawcze. Polegają one na wietrzeniu w wyniku którego dochodzi do rozdrobnienia materiału skalnego. W ten sposób podłoże przygotowywane jest do występowania na nim innych procesów glebotwórczych w wyniku których powstaną gleby pod warunkiem, że zostaną zapewnione tam warunki niezbędne do życia roślin (czyli odpowiednia porowatość, zdolność pochłaniania i zatrzymywania powietrza oraz wody). Intensywność występowania tych procesów jest w dużej mierze zależna od rodzaju wietrzejącej skały macierzystej i klimatu panującego na terenach na których ma występuje.    
Po drugie proces inicjalny. Zachodzi on przy udziale pionierskich zbiorowisk organizmów takich jak porosty, mchy czy drobnoustroje, i powoduje powstanie gleb prymitywnych takich jakimi są przykładowo litosole, arenosole, leptosole i regosole. Są to tak zwane gleby inicjalne.. Cechą charakterystyczną dla owych gleb jest ich niski stopień przeobrażenia skały macierzystej. Najczęściej można je spotkać na obszarach polarnych, wysokogórskich czy pustynnych.  Są to gleby nie żyzne (litosole praktycznie w ogóle nie stwarzają warunków do występowania roślinności korzennej), dość płytkie i nie nadające się do uprawy rolnej. Wyjątek wśród nich stanowią rędziny. Są to gleby często urodzajne, powstałe na podłożu węglanowym.
 
Rędzina

 

W wyniku wietrzenia skał krzemianowych występującego w klimacie tropikalnym, związanego z ciągłym, naprzemiennym nawilżaniem i wysuszaniem powstają spowodowanym występowaniem pory suchej i deszczowej powstają zwykle mało urodzajne gleby zwane laterytami (lub plintosolami). Ich cechą charakterystyczną jest wytworzenie się  w ich wierzchniej warstwie twardej pokrywy laterytowej. Gleby te przedstawione są na poniższym schemacie.

 

Lateryt

 
Kolejnym procesem godnym opisania jest zglinianie (zwane także procesem iłotwórczym). Jest to procesw wyniku którego z materiału skały macierzystej powstają wtórne minerały wysokodyspersyjne (między innymi materiały iłowe). Skutkuje to zmianą właściwości gleby, zarówno tych fizycznych jak i fizykochemicznych. Zmianie tej mogą ulegać takie właściwości glebowe jak uziarnienie (czyli stopień jej rozdrobnienia) czy pojemność sorpcyjna (rozumiana jako zdolność gleby do wymian wiązań jonów).
Z kolei proces bielicowania zwany często po prostu bielicowaniem jest mechanizmem glebotwórczym dotyczącym ubogich w składniki pokarmowe i mało aktywnych biologicznie gleb piaskowych występujących w lasach iglastych.
Polega na wypłukiwaniu z górnych warstw glebowych niektórych minerałów w niej zawartych w formie rozpuszczonych w wodzie związków, które wraz z nią wnikają w głębsze warstwy gleby. Takiemu przemieszczaniu w dół ulegają głównie tlenki i wodorotlenku glinu oraz żelaza, a także krzemionka, mangan czy fosfor.
Nazwa tego zjawiska pochodzi od charakterystycznego wybielonego koloru górnych warstw glebowych, które nabierają tej barwy z powody braku wypłukanych minerałów.
Warstwy niższe, czyli te wzbogacone o wypłukane z górnych warstw minerały, nabierają koloru rdzawego, kawowego czy nawet czarnego. Charakterystycznym zjawiskiem występującym przy procesie bielicowania jest pojawianie się na powierzchni gleby grubej, mineralnej warstwy próchnicy nadkładowej.
Gleby powstałe w wyniku tego procesu nazywane są podzolami lub po prostu glebami bielicowymi. Są to przeważnie nieurodzajne, występujące w podłożu lasów iglastych gleby, które powstają w środowisku kwaśnym, głównie na piaskach.
Przedstawia je schemat poniżej.
 
Bielica

 
Kolejnym procesem glebotwórczym jest brunatnienie. Zachodzi on na czynnych biologicznie, bogatych w składniki mineralne glebach stanowiących podłoże dla wielogatunkowych lasów liściastych. Proces ten polega na intensywnie zachodzącym rozkładzie  pierwotnie występujących w glebie krzemianów i glinokrzemianów, którym towarzyszy wydzielenie zawartego w nich żelaza, które pod postacią nierozpuszczalnych wodorotlenków i kompleksów wraz z kwasami próchniczymi ulegają osadzeniu na powierzchni cząsteczek glebowych. Tym oto sposobem środkowa część profilu glebowego otrzymuje charakterystyczny brunatny kolor od którego pochodzi nazwa całego procesu.
Gleby w których obrębie doszło do zmian charakterystycznych dla procesu brunatnienia nazywamy kambisolami (glebami brunatnymi). Są to urodzajne gleby utworzone na podłożu gliniastym, często występują w lasach liściastych i mieszanych. Ich budowę można poznać analizując zamieszczony niżej rysunek.
 
Gleba brunatna

 

W klimacie zwrotnikowym i równikowym w wyniku przemian zachodzących w procesie brunatnienia dochodzi do powstawania żółtoziemów i czerwonoziemów (zwanych także akrisolami i nitozolami). Zawarte w glebie związki żelaza nadają im charakterystyczną rdzawą barwę. Podobnie jak gleby brunatne są urodzajne.
Żółtoziemy i czerwonoziemy przedstawia poniższy schemat.
 
 Żółtoziem i czerwonoziem

Kolejny proces zachodzący dzięki występowaniu gęstej roślinności trawiastej  nazywany jest darniowym. Prowadzi on do powstania w górnych warstwach glebowych ciemnej strefy próchniczej. Najbardziej typowym środowiskiem jego występowania są czarnoziemy stepowe.
Kolejnym opisanym przeze mnie procesem będzie proces glejowy. Mianem tym określa się redukcję różnych zawartych w glebie związków mineralnych (przykładowo żelaza czy też magnezu) zachodzącą podczas procesu biochemicznego. Zjawisko to zachodzi w związku z nadmiernym uwilgoceniem gleby, które skutkuje utrudnionym dostępem powietrza.
Oglejone poziomy gleby charakteryzują się niebiesko-zielonkawą barwą lub zaplamieniem o tym kolorycie nadanym im przez związki żelaza poddanego redukcji do formy dwuwartościowej.
W wyniku procesu glejowego dochodzi do powstania glejosoli czyli mało urodzajnych, często zamarzających struktur glebowych tworzących się na terenach podmokłych.
Gleba glejowa

Istotnym i godnym opisanie wśród procesów glebotwórczych wydaje mi się być torfienie zwane także procesem torfotwórczym.
Jest to zbiór powolnych przemian strukturalnych i chemicznych jakim poddawane są szczątki roślin bagiennych w warunkach nadmiernego uwilgotnienia, ograniczonej mineralizacji i w sytuacji braku dostępu do powietrza. W wyniku tego procesu powstają złoża torfu, który znajduje rozległe zainteresowanie w medycynie, rolnictwie i ogrodnictwie. Używany jest również jako materiał opałowy. W tego typu środowisku mogą powstawać takie gleby z grupy bagiennych (litosoli) jak gleby torfowe czy mułowe.
Gleby bagienne tworzą się w mocno nawilgotnionych zagłębieniach terenu. Są to gleby bardzo wartościowe pod względem mineralnym, co skutkuje tym, że przeważnie są żyzne chodź czasami przeszkodą jest ich nadmierna wilgotność. W wyniku osuszania gleb bagiennych powstaje grupa gleb pobagiennych. Do tej grupy zaliczają się miedzy innymi niżej opisane w tym referacie czarnoziemy, powstałe w wyniku osuszenia zwilgotnionych gleb bagiennych, co spowodowało ich ogromną żyzność.
W kolejnym opisywanym procesie powstają również gleby z grupy bagiennych. Precyzując są to gleby murszowe.
Mianem murszenia określamy biochemiczny proces polegający na przetwarzaniu materii organicznej na odwodnionych torfowiskach. Ten złożony proces polega między innymi na zaniku pierwotnej struktury torfu, częściowej mineralizacji (czyli procesowi rozkładu związków organicznych na nieorganiczne), humifikacji (w skład której wchodzi szereg procesów prowadzących do przemian w wyniku których powstaje próchnica glebowa) oraz wzroście popielatości masy torfowej. Gleby powstałe w ten sposób zalicza się do grupy murszowych.
Innymi glebami powstałymi również w wyniku procesów związanych z działalnością wody są mady rzeczne zwane także fluwisolami. Są to gleby zbudowane z osadów, które naniosła woda. Najczęstszym miejscem ich występowania są doliny rzeczne oraz wybrzeża jezior i mórz. Gleby te zazwyczaj są dość urodzajne. Przedstawia je zamieszczony schemat.
Mada rzeczna

Kolejny proces zwany jest iluwialnym lub procesem wmywania. Jest to proces polegający na wytrącaniu się w środkowych i dolnych partiach pokrywy glebowej związków, które znalazły się tam w wyniku wypłukania ich z wyższych warstw glebowych.
Z kolei proces wymywania zwany również eluwialnym dotyczy przemieszczania się roztworów i drobnych zawiesin związków mineralnych do niższych warstw glebowych.
Kolejny proces to ilimeryzacja. Występująca również pod nazwą przemywania.
Jest on charakterystyczny dla gleb płowych. Polega on na przemieszczaniu się cząstek ilastych wraz z wsiąkającymi masami wody w głąb profilu glebowego. Istotne w tym procesie jest to, że w trakcie procesu tego wsiąkania nie dochodzi do żadnego rozkładu chemicznego owych cząsteczek ilastych.  Następnie cząsteczki te osadzają się w tzn. teksturalnym poziomie wmywania w wyniku czego dochodzi do spiaszczenia powierzchniowych poziomów gleby oraz do zestalenia (zwanego także scementowaniem) poziomu w którym nastąpiło osadzenie cząsteczek czyli poziomu wmywania.
Następnym opisanym procesem będzie humifikacja. Jest to processkładający się z wielu różnorodnych przemian strukturalnych i chemicznych występujących głównie pod wpływem szeroko rozumianej działalności różnorodnych organizmów glebowych, w wyniku którego dochodzi do powstania próchnicy glebowej. Głównymi składnikami powstającej próchnicy są szczątki zarówno organizmów roślinnych jak i zwierzęcych. Owe szczątki w początkowej fazie przemian ulegają mechanicznemu rozdrobnieniu, a następnie chemicznej przebudowie w wyniku której tracą swoją dotychczasową, zorganizowaną strukturę komórkową. Zmianie ulega również ich barwa i skład chemiczny. W dalszych fazach procesu humifikacji dochodzi do wzbogacenia tych cząsteczek w azot oraz przekształceniu ich w trwałe, bezpostaciowe, wielocząsteczkowe związki o charakterze kwasów organicznych. Cząsteczki te po procesie przekształcenia nabierają barwy czarnej, ciemnobrunatnej lub żółtej. Powstała w ten sposób warstwa stworzona z produktów zaawansowanego procesu humifikacji określana jest mianem humusu. Natomiast substancje, które nie do końca uległy temu procesowi, pozostając w fazie przejściowej nazywane są prehumusem.  Humus składa się głównie z huminy, kwasów huminowych  oraz  fulwowych.
Jego ilość w ogólnej masie martwych cząsteczek glebowych, wyrażoną przy  pomocy procentów określa się mianem stopnia humifikacji gleby.
Kolejny proces to mineralizacja.  Jest to proces rozkładu substancji organicznych na związki mineralne czyli innymi słowy mówiąc nieorganiczne. Są nimi przykładowo dwutlenek węgla, woda, amoniak, azotany, fosforany czy też siarczany. Istotny jest fakt, że procesowi temu towarzyszy gwałtowne uwolnienie energii. Zachodzenie procesu mineralizacji umożliwione jest głównie dzięki działalności drobnoustrojów. Ważną kwestią są również konsekwencje jego występowania. Otóż umożliwia on wielokrotne wykorzystanie mineralnych składników pokarmowych przez rośliny. Składniki te pochodzą głównie ze szczątków obumarłych organizmów roślinnych. Szybkość zachodzenia całości tego procesu jest zależna od wyjściowego składu chemicznego tych substancji organicznych. Przyśpieszeniu procesu pomocna może okazać się przykładowo obecność związków azotu, fosforu czy potasu oraz inne składniki które wspomagają biologiczną aktywność glebową. Spowolnienie zachodzenia procesu może być skutkiem występowania w glebie związków takich jak lignina. Jej zawartość w tkankach organizmów roślinnych znacznie wydłuża trwanie procesu mineralizacji.  
Kolejny istniejący i opisany w tej pracy proces nosi nazwę płowienia. Czasem określany jest także jako proces przemywania. Mechanizm jego zachodzenia wygląda następująco. Nie będące w stanie rozproszenia cząstki koloidalne zawarte w wyżej leżących poziomach glebowych zostają wraz z wsiąkającą w głąb profilu glebowego wodą, przemieszczone do niższych warstw glebowych. Cząstki te uprzednio nie zostają poddane żadnym mechanizmom mającym na celu doprowadzenie do ich rozkładu. W wyniku kolejnych wydarzeń składających się na całość owego procesu, w fazie końcowej dochodzi do powstania poziomu przemywania (zwanego również poziomem płowym), któremu proces zawdzięcza swoją nazwę.
Gleby płowe inaczej zwane luwisolami są mniej urodzajne niż gleby brunatne i powstają głównie na lessach i glinach. Wygląd takiej gleby przybliża nam zdjęcie poniżej.
 
Gleba płowa

 

Innymi dobrze znanymi, bardzo urodzajnymi glebami powstałymi na podłożach lessowych i lessopodobnych są czarnoziemy. Są to gleby bardzo wartościowe pod względem rolniczym. Ich wysoka przewiewność i przepuszczalność wynika z ich porowatej budowy.
Czarnoziemy przedstawia zamieszczony schemat
 
Czarnoziem

 

Glebami dosyć podobnymi do czarnoziemów są szare gleby występujące w podłożu leśnym zwane szaroziemami. Niestety ranking porównawczy czarnoziemów z szaroziemami z pewnością nie wypadłby korzystnie dla tych drugich. Szaroziemy występują powiem w chłodniejszym klimacie i są mniej żyzne ze względu na mniejszą zawartość próchnicy.
Jeszcze innymi glebami powstającymi na podłożach lessowych są tak zwane kasztanoziemy (gleby kasztanowe). Z racji tego, że tworzą się w klimacie znacznie cieplejszym niż czarnoziemy są suchsze. Ich suchość powoduje konieczność nawadniania ich podczas prowadzenia na nich prac rolnych. 
Wszystkie procesy glebotwórcze prowadzą do stopniowego powstawiania pewnych, przebiegających równolegle do powierzchni gleby stref. Owe poziomy różnią się między sobą właściwościami zarówno fizycznymi, jak i chemicznymi. Oprócz tego odznaczają się one określonymi cechami oraz położeniem w profilu. Nazywamy je poziomami oraz podpoziomami genetycznymi gleby.  W ukazaniu wzajemnego układu poziomów genetycznych gleby pomocny może okazać się profil glebowy. Jest to pionowy przekrój przez strukturę gleby, ukazujący jej morfologię, budowę oraz jej rodzaj, miąższość i wyżej wspomniany wzajemny układ poziomów glebowych.
Warto nadmienić, że jak zresztą wszędzie także i tu, w przypadku gleb widoczne są skutki działalności człowieka. W wyniku różnorakich ludzkich działań powstają gleby antropogeniczne czyli takie które uległy przekształceniu w wyniku działań człowieka. Są to między innymi gleby zdegradowane przez ludzkie działania przemysłowezwane idustrioziemami czy zmienione w wyniku bliskiego sąsiedztwa zabudowy miejskiej  tak zwane urbisole.  Istnieją na szczęście także gleby na które działania człowieka wywarły wpływ pozytywny. Są to przykładowo gleby ogrodowe zwane hortisolami, które zostają w znaczący sposób wzbogacone w wyniku ich nawożenia i wielokrotnego użyźniania na różne sposoby.   
Podczas zachodzenia procesów glebotwórczych dochodzi do przemieszczania się i osadzania w nadmiernych ilościach w niektórych warstwach glebowych poszczególnych składników mineralnych i organicznych. W wyniku zachodzenia tego zjawiska powstają określone typy gleb różniących się miedzy sobą właśnie różnorodnością występujących poziomów glebowych. Na podstawie ilości i różnorodności składników znajdujących się w danych warstwach możemy wyróżnić określone typy glebowe. Cechą różniącą je jest mniejsze lub większe zróżnicowanie profilu glebowego.
W związku z tym w warstwach glebowych występują poziomy genetyczne. Po pierwsze istnieją te charakterystyczne dla gleb mineralnych oraz  minerlno-organicznych.
Jedną z wyżej opisanych warstw glebowych jest poziom organiczny. W jego składzie objętościową przewagę ma materia organiczna (stąd pochodzi jego nazwa). Wagowo w 20% zbudowany jest z świeżej lub częściowo rozłożonej masy zbudowanej z substancji organicznych. W glebach mineralnych oraz mineralno-organicznych poziom ten tworzy się na powierzchni utworu mineralnego, nie przekraczając 30 cm miąższości.  Składnikami tego poziomu glebowego są opadłe liście oraz inne obumarłe części organizmów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, które stanową jednolita, gąbczastą masę, zależnie od stopnia wilgotności zmumifikowaną w różnym stopniu.
Kolejnym jest poziom próchniczy. Występuje on w glebach mineralnych, które posiadają naturalny, nienaruszony profil. W jego składzie substancje organiczne stanowią mniej niż 20 % objętości wagowej. Z powodu możliwości różnego stopnia wykształcenia jego miąższość waha się w granicach o kilku do nawet kilkunastu centymetrów. W zależności od stopnia zhumifikowania materii organicznej powstają różne typy glebowe. Te z kolei mają wpływ na intensywności barwy charakterystycznego dla tego poziomy ciemnego zabarwienia. 
Następny poziom to poziom wymywania występujący także pod nazwą eluwialny.
Występuje on zawsze bezpośrednio pod poziomem organicznym bądź próchniczym. Jego zabarwienie może być białe, jasnoszare, a także jasnobrunatne. Jest to uzależnione ilością krzemionki powstałej w wyniku chemicznego wietrzenia glinokrzemianów albo wstępowaniem ziaren kwarcu pozbawionych żelazistych lub próchnicznych osłonek koloidalnych. Poziom wzbogacania zwany także iluwialnym składa się z osadzonych w nim różnych składników mineralnych, które zostały wymyte przez wodę z powyższych poziomów. Najczęściej i w największych ilościach osadzają się w nim tlenki, wodorotlenki żelaza i glinu, sole wapnia i fosforu oraz minerały ilaste i koloidy organiczne. Jeżeli poziom ten występuje w suchym klimacie może nastąpić osadzanie się różnych soli przemieszczających się z dolnych części profilu glebowego, przykładowo węglanu lub siarczanu wapnia. Poziom ten najczęstszą jest zabarwienia rdzawo-szarego lub jasnobrunatnego. Jeżeli chodzi o formę jego występowania to może być to zarówno zwarta, jednolicie zabarwiona forma warstwowa mająca grubość od kilu do kilkunastu centymetrów lub też może pojawiać się w postaci cienkich smużek rzadziej spotykany jest pod postacią plam z naciekami.  
Poziom glejowy wykształca się w warunkach słabego uwilgotnienia i całkowitego lub bardzo ograniczonego dostępu do tlenu. Oglejenie swoje charakterystyczne popielate, zielonkawe lub niebieskawe zabarwienie zawdzięcza  zredukowanym związkom żelaza i magnezu.
Często spotykane są także plamki i cętki o rdzawym zabarwieniu będące wynikiem występowania utlenionych form magnezu i żelaza.
Do stworzenia poziomów glejowych konieczne jest wystąpienie, jak zresztą w przypadku każdego poziomu, określonych warunków. Ten poziom występuje najczęściej w zwięzłych glebach, które znajdują się w bliskim sąsiedztwie wód gruntowych, które z kolei oddziaływają na glebę w długotrwały i bezpośredni sposób. Możliwe jest również występowanie cech oglejenia w górnych, przypowierzchniowych częściach profilu glebowego pod wpływem okresowo zalegającej wody, pochodzącej z opadów atmosferycznych. Charakteryzują się one wtedy zazwyczaj plamistą lub cętkową formą.
Kolejnym opisanym w niniejszej pracy będzie poziom występowania skały macierzystej.
W profilu glebowym znajduje się onponiżej wszelakich poziomów zróżnicowania glebowego. W luźnych utworach glebowych występuje on zazwyczaj pod postacią niescementowanego materiału, który pod względem składowym wykazuje podobieństwo do leżących powyżej niego części profilu glebowego. Jednak z tą różnicą, że nie jest on zmieniony przez działanie procesów glebotwórczych. Natomiast w utworach glebowych wykształconych ze skał, ten zwarty poziom glebowy wykazuje wyraźnie mniejszy stopień zwietrzenia niż leżące powyżej niego warstwy struktury glebowej. Poziom ten może być miejscem nagromadzenia się węglanów wapnia, rozpuszczonych soli, a także węglanów magnezu. Możliwe jest także wykazywanie cech oglejenia. Kolejnym zjawiskiem, które z dużym prawdopodobieństwem może pojawić się w poziomie skały macierzystej jest wykazywanie pewnych cech związanych z sedymentacją. Uwidaczniają się one dzięki występowaniu wmytych węglanów, rozpuszczonych związków soli, krzemionki oraz żelaza.
Następnym istotnym poziomem jest po prostu podłoże skalne. Występuje ono w podłożu glebowym w postaci litej lub spękanej skały. Może być to skała zarówno metamorficzna, jak i magmowa, a także osadowa.
Wśród różnorodnych poziomów glebowych możemy także wyróżnić poziomy genetyczne, które są charakterystyczne dla gleb pochodzenia organicznego. Są to między innymi poziom bagienny. Czyli taki, gdzie część materii organicznej znajdującej się w nim jest choćby częściowo objęta działaniem bagiennego procesu glebotwórczego.  Następne jest podłoże mineralne. Tę część profilu glebowego charakteryzuje jego określone miejsce występowania. Mianowicie można je spotkać jedynie w glebach organicznych. Kolejną istotną warstwą jest poziom murszenia. Ta część profilu glebowego, występuje w glebach organicznych i charakteryzuje się chodź częściowym objęciem jej procesami murszenia, czego nietrudno się domyśleć ze względu na nazwę.
Poszczególnym poziomom glebowym przypisane są konkretne oznaczenia literowe wyrażone przy pomocy wielkich liter alfabetu łacińskiego. I tak kolejno wypisując wyżej opisane poziomy: poziom organiczny oznaczany jest literą O, poziom próchniczy literą A, eluwialny (poziom wymywania) – E, litera oznaczająca poziom wzbogacenia (zwany także iluwialnym) to B, literą G oznaczamy z kolei poziom glejowy, litera C przypisana jest poziomowi występowania skały macierzystej, przeznaczeniem litery R jest bycie symbolem charakterystycznym dla poziomu będącego miejscem występowania podłoża skalnego. Poziomy genetyczne będące charakterystycznymi dla gleb pochodzenia organicznego również posiadają swoje oznaczenia wyrażane przy pomocy liter. Literą P oznaczany jest poziom bagienny, podłoże mineralne funkcjonuje pod oznaczeniem w postaci litery D, natomiast poziom murszenia wyrażany jest przy użyciu symbolu w postaci litery M.
Wyżej przedstawiony system oznaczania genetycznych poziomów gleb jest tym obowiązującym w Polsce czyli zgodny z „Systematyką Gleb Polskich” pochodzącą z roku 1989.
W dokładniejszej, wnikliwszej i bardziej profesjonalnej systematyce dotyczącej poziomów genetycznych występuje konieczność określania podpoziomów genetycznych warstwa glebowych. Wówczas do obowiązującego oznaczenia genetycznego poziomu gleby (w postaci wyżej wypisanych dużych liter alfabetu łacińskiego) dodajemy odpowiednie cyfry arabskie w ciągłej sekwencji (przykładowo O1, O2,O3). Mają one na celu wykazywać różnice cech i właściwości, które różnią poziomy między sobą i są możliwe do zaobserwowania podczas przeprowadzanych przez naukowców prac terenowych. Przede wszystkim chodzi tu głównie o cechy takie jak barwa i struktura gleby.
Natomiast do oznaczania cech podpoziomu wynikających z jego pedogenezy oznacza się przy pomocy małych liter alfabetu łacińskiego. Są one dodawane jako przyrostki do symbolu podpoziomu (np. A2a) lub bezpośrednio do symbolu określającego konkretny główny poziom glebowy ( przykładowo Ap). 
Poniżej przedstawione i wyjaśnione zostanie znaczenie poszczególnych małych liter w systemie oznaczania cech poziomów i podpoziomów glebowych. Litera a informuje nas o tym, że dana gleba ma dobrze rozłożoną materię organiczną zakumulowaną w mineralnej części tej gleby. Oznaczenie to stosuje się do poziomu A (czyli próchniczego). Pojawienie się oznaczenia an (będącego dwoma pierwszymi literami od wyrazu antropogeniczny) informuje nas o tym, że dany poziom glebowy powstał w wyniku gospodarczej działalności człowieka (z wyjątkiem uprawy roli). O występowaniu poziomu kopalnego informuje nas litera b.
Użycie oznaczenia br świadczy o występowaniu akumulacji. Informuje nas także o tym, ze dana gleba jest nieiluwialna. Jest to zjawisko typowe w przypadku gleb brunatnych. Oznaczenie to stosowane jest przy poziomie B (czyli poziomie wzbogacenia).
Akumulację węglanu wapnia na danym poziomie gleby sygnalizuje nam występowanie symbolu ca.  Symbol cn z kolei świadczy o tym, że w danym poziomie glebowym doszło do akumulacji półtoratlenków oraz węglanów w formie konkrecji oraz pieprzów.  Oznaczenie cs używane jest w celu poinformowania o występowaniu zakumulowanych form siarczanu wapnia (czyli innymi słowy gipsu). Występowanie zjawiska eluwialnego wymycia z danej warstwy pierwiastków takich jak żelaza czy glin sygnalizowane jest przy pomocy użycia symbolu es. Występowanie symbolu et oznacza występowanie zjawiska wymycia frakcji ilastej. Symbol e dotyczy jedynie gleb organiczno-mineralnych. Oznacza on, że daną warstwę tworzy utwór torfiasty lub murszowaty. Oznaczenie przedstawiane za pomocą litery f stosuje się tylko w przypadku określania cech poziomu O (czyli poziomu organicznego). Występowanie tego oznaczenia informuje czytelnika o tym, ze dana warstwa tworu glebowego to podpoziom składający się z materii organicznej w stanie częściowego rozkładu.
Z kolei litery fe są sygnałem informującym o występowaniu iluwialnej akumulacji cząsteczek żelaza. Występowanie cech glejowych lub poglejowych będących odzwierciedleniem nadmiernej wilgotności, której przyczyny możemy doszukiwać się w zbyt dużej ilości opadów atmosferycznych na danym terenie, znakowane jest przy pomocy litery g.
Innym oznaczeniem, a mianowicie podwójnie użyta literą g (gg) charakteryzują się te warstwy w których cechy oglejenia spowodowane są wodami gruntowymi i oznaczają bardzo silną redukcję. Oznaczenie gy dotyczy jedynie warstwy organicznej (O). Informuje ono o występowaniu gytia czyli ciemnego osadu pochodzenia organiczno-mineralnego, który powstaje na dnie jezior eutroficznych. Materiał organiczny w gytiach występuje głównie pod postacią dobrze zachowanych i wyraźnie rozpoznawalnych szczątków organizmów roślinnych (głównie fitoplanktonu). W zależności od składu organicznego i mineralnego możemy wyróżnić 3 rodzaje, a mianowicie: gytie węglową, detrytusową i gytię piaszczystą.
Pojawienie się litery h informuje o występowaniu poziomu w którego skład wchodzi zhumifikowana, dobrze rozłożona materia pochodzenia organicznego.
Utwory murszaste powstałe w glebach organiczno-mineralnych symbolizuje litera i.
Litera k sygnalizuje występowanie wytworzonej w środowisku peryglacjalnym warstwy reliktowej kontaktu krioiluwialnego z zamarzniętym podłożem. „l” symbolizuje podpoziom ściółki (będącej warstwą ochronną gleby, składająca się z różnorakiej materii organicznej) występującej w powierzchniowej części głównego poziomu organicznego (O). Jeżeli dany poziom glebowy został wzbogacony w złoża sodu wymiennego zostanie on oznaczony przy pomocy symbolu zgodnego z chemicznym oznaczeniem tego pierwiastka czyli przy pomocy liter na. Występowanie niskich złóż skały osadowej, będącej najmłodszym węglem kopalnym czyli torfu wyrażone jest przy pomocy skrótu ni. Sama litera n z kolei świadczy o występowaniu poziomu namułów mineralnych, które zawierają warstwy organiczne.
Jeżeli dana warstwa zbudowana jest z błotnistego osadu w skład, którego wchodzą niewielkie cząsteczki mineralne i organiczne czyli innymi słowy mówiąc mułu, otrzyma oznaczenie w postaci litery m. Akumulacja półtoratlenków występująca w poziomie wzbogacania (B) w którym występują twarde, rdzawe i żelaziste warstwy glebowe, utrudniające przesiąkanie wody zwane rudawcem lub orsztynemm, oznaczana jest ox.
Litera p oznacza rozluźniony poziom glebowy. Konkretyzując jest to poziom wzruszony w wyniku działalności człowieka na przykład poprzez orkę lub inny zabieg spulchniający tego typu. Występowanie torfu w postaci przejściowej znakowane jest przy pomocy symbolu pr.
W przypadku nieiluwialnego nagromadzenia się w poziomie wzbogacania (B) występującego na terenie gleb uprawianych przez człowieka pierwiastków takich jak żelazo, magnez czy glin oraz związków takich jak próchnica glebowa, niekiedy wzbogaconych we frakcje ilastą lub pylastą stosuje się oznaczenie w postaci litery r.  Gdy w jednym ze znajdujących się w obrębie współczesnych procesów glebotwórczych poziomie starszej genezy dojdzie do wytworzenia poziomu reliktowego to powstała w ten sposób warstwa zostanie oznaczona przy użyciu symbolu re. Symbolem sa oznaczana jest akumulacja w glebie takich soli, które ulegają łatwiejszemu rozpuszczeniu w środowisku wodnym niż w gipsie. Znacznie symbolu t jest nieco bardziej skomplikowane niż w przypadku innych oznaczeń. Otóż jeśli oznaczenie to odnosi się do głównego poziomu wzbogacania (B) to oznacza ono iluwiastą akumulację frakcji ilastej w glebach typu mineralnego. Jeżeli jednak symbol ten zostanie użyty odnośnie do poziomu organicznego (O) należy odczytywać go jako informację o występowaniu złóż torfu w glebach typu organicznego. Występowanie związków takich jak wapno łąkowe czy kreda jeziorna (która jest wapienną skałą osadową  powstałą w wyniku procesu wytrącania się w porośniętych roślinnością zbiornikach, takich jak jeziora czy bagna, węglanu wapnia) sygnalizuje nam użycie symbolu w postaci litery w. Litery wy informują nas o występowaniu w danej warstwie profilu glebowego złóż torfu wysokiego. W przypadku gdy w glebowej warstwie wzbogacania (B) dochodzi do nieiluwialnego nagromadzenia się (przy udziale środowiska peryglacjalnego) żelaza, glinu, manganu lub próchnicy odpowiednim oznaczeniem jest litera v. Litera x świadczy o występowaniu warstwy stwardniałej.
Istnieje także system oznaczeń odnoszący się jedynie do opisu gleb hydrogenicznych czyli takich na których proces powstania istotny wpływ miała działalność wody stojącej lub przepływowej. W systemie tym obowiązują następujące oznaczenia. W przypadku występowania warstwy torfu o pochodzeniu leśno-bagiennym w postaci torfowiska wysokiego stosuje się literowe oznaczenie bg. Symbol brz należy odczytywać jako warstwę torfu brzezinowego (czyli znajdującego się na terenia lasu składającego się z brzóz) w postaci torfowiska przejściowego.
Przy pomocy litery e znakowane są utwory torfiaste lub murszowate występujące w glebach o charakterze organiczno-mineralnym. Symbole gy, i oraz m oznaczają kolejno gytia, utwory murszaste i muł.
Warstwa torfowiska mechowistego w postaci torfu niskiego znakowana jest przy pomocy symbolu me. Z kolei ms oznacza warstwę torfu mszarnego (występującego na niskim, bezodpływowym obszarze uzależnionym od wód opadowych) występującego w postaci torfowiska przejściowego lub wysokiego.
Poziomowi namułów mineralnych rozdzielających warstwy organiczne odpowiada litera n. Oznaczenie ni oznacza torf niski. Natomiast symbol ol informuje o występowaniu warstwy torfu olsowego (inaczej olszynowego czyli takiego, który znajduje się na terenie lasu składającego się z olszyn porastających żyzne, bagienne siedlisko o wysokim poziomie wody stojącej)  pod postacią torfowiska niskiego. Torf przejściowy znakowany jest jako pr.
Dwu-znak sz stanowi oznaczenie dla torfu szuwarowego torfowiska niskiego.
Oznaczenia tu i tz także dotyczą torfu i oznaczają kolejno warstwę torfu turzycowego w postaci torfowiska niskiego i warstwę torfu zamulonego.
Symbol wr odnosi się do warstwy torfu wrzosowiskowego pod postacią torfowiska wysokiego. A oznaczenie wy świadczy po prostu o istnieniu torfu wysokiego.
Istnieją również trzy kategorie określające poziom rozkładu zbiorowisk torfowych. Są one znakowane R1, R2 oraz R3. Im większa jest liczba stojąca za literą „R” tym wyższy jest stopień rozkładu torfu.
Na koniec mojego referatu chciałabym wspomnieć jeszcze o istnieniu dwóch innych grup poziomów glebowych.
A mianowicie są to poziomy przejściowe oraz poziomy mieszane. Mianem poziomów mieszanych określamy takie utwory glebowe, które wykazują w bliskim sąsiedztwie cechy charakterystyczne dla dwóch z głównych, genetycznych poziomów glebowych.
Zaznacza się je jeżeli cechy występujących w nich poziomów przyległych są bardzo wyraźne i obejmują pas glebowy o szerokości większej niż 5 centymetrów. Oznacza się je przy pomocy literowych oznaczeń poziomów głównych np. A/B (oznacza mieszany poziom glebowy powstały z bielskiego sąsiedztwa występowania cech charakterystycznych dla poziomów próchniczego i wzbogacania).
Poziomy przejściowe z kolei zaznacza się wtedy gdy widoczne jest wzajemne i jednoczesne  przenikanie się obydwu poziomów składowych. Oznacza się je również przy pomocy oznaczeń literowych dotyczących poziomów głównych. Przykładowo BC, co oznacza poziom przejściowy, w którym wzajemnemu przenikaniu uległy poziomy wzbogacanie i skały macierzystej. 
 

Bibliografia:

1. Podręcznik „Geografia: część 1; J. Kop, M. Kucharska; E. Szkurłat
2. Podręcznik do gimnazjum „Odkrywamy Świat”; M. Więckowski
3. portal wiedzy onet.pl; internetowa encyklopedia „wiem”
4. www.zgapa.pl
5. www.matura.memento.pl/procesy_glebotwórcze
6. www.wikipedia.pl
7. www.studia.korba.pl
8. www.ściąga.pl
9. www.wiki.lasypolskie.pl
10. www.geol.agh.edu.pl
11. www.wiking.edu.pl
Zdjęcia  i schematy:
1. www.wiking.edu.pl
2. www.blogi.szkolazklasa.pl
3. www.zgora.pios.gov.pl


Autor opracowania:

Kamila Jeleń
 
 

KONTAKT

mgr SŁAWOMIR DMOWSKI
kontakt@geografia24.eu

GEOGRAFIA - LOGO

SZCZEGÓŁY W ZAKŁADCE: KONTAKT
 

KONSULTACJE (GODZINY DOSTĘPNOŚCI)

TERMINY WAŻNE OD 25 WRZEŚNIA 2023 r.

DLA UCZNIÓW "NORWIDA"

Konsultacje odbywają się w czasie przerw tuż przed lub tuż po swojej lekcji
(fakt udziału należy danego dnia koniecznie wcześniej zgłosić) Oficjalna godzina dostępności wyznaczona została na wtorki od godziny 16.20 (sala 211)

Konsultacje dotyczą:
prac pisemnych - kartkówek, sprawdzianów, testów
(zaliczenia oraz poprawa prac);
konsultacji przedmiotowych z geografii i informatyki
oraz pozostałych spraw szkolnych
(w tym wgląd do prac pisemnych)