Na klimat Polski wpływają takie czynniki jak cyrkulacja powietrza, obieg ciepła, szerokość geograficzna, odległość od morza i rzeźna terenu. Polska leży w części środkowej Europy (uważana często za półwysep kontynentu euroazjatyckiego), dokładnie 49° i 54° szerokości geograficznej północnej, i 14° i 24° długości geograficznej wschodniej, czyli w strefie klimatu umiarkowanego.

Bardzo ważny dla fauny i flory, a także dla działalności człowieka, dla ekonomii, wypoczynku i samopoczucie człowieka jest klimat, a co za tym idzie - pogoda. Na stosunki klimatyczne bardzo duży wpływ ma stosunkowo nieduża odległość od Oceanu Atlantyckiego (międzymorze bałtycko-środziemnomorskie, ściślej położenie to nazywamy bałtycko-adriatyckim i bałtycko-czarnomorskim), a od wschodu od ogromnych obszarów kontynentu euroazjatyckiego.

Najbardziej charakterystyczną cechą klimatu Polski jest jego przejściowość - zauważamy tu cechy klimatu zarówno oceanicznego jak i kontynentalnego. Miarą tych zmienności są odchylenia od średnich wieloletnich wartości elementów meteorologicznych, takich jak np. temperatura powietrza, nasłonecznienie, opady, pokrywa śnieżna, wiatry, a także duża częstotliwość zmian typów pogody, większa niż w klimatach typowo morskich czy typowo kontynentalnych. Klimat oceaniczny to taki, na który największy wpływ ma ocean latem nagrzewający się długo, a zimą oddający ciepło. Charakteryzuje się chłodnymi latami i łagodnymi zimami. Amplitudy temperatur są niewielkie. Klimat kontynentalny to taki, na który największy wpływ ma lądowe podłoże atmosfery - szybko nagrzewające się, ale i szybko tracące ciepło. Charakterystyczne są duże kontrasty między amplitudą temperatury lata i zimy, a także bezchmurność, suchość powietrza, niskie opady deszczu). Uwarunkowane jest to brakiem naturalnych barier klimatycznych (bariera klimatyczne to wysokie i zwarte pasmo górskie, które jest przeszkodą dla swobodnego przepływu mas powietrza. Takie góry są powodem dużych różnic pomiędzy warunkami klimatycznymi po obu ich stronach. Przykładem mogą być Kordyliery).

Latem wilgoć i chłód spowodowane są wiatrami z kierunków zachodnich i północno -zachodnich, tak samo jak zimowe odwilże i mgły. Natomiast mróz i letnie susze i upały są skutkiem mas powietrza kontynentalnego przywiewanego ze wschodu. Zdarza się też jednak, że do Polski napływa powietrze zwrotnikowe z południowego zachodu (Wyż Azorski) co powoduje upały i opady burzowe. Znad Azji Zachodniej i Półwyspu Bałkańskiego natomiast, czyli z południowego wschodu, napływa pogoda gorąca i sucha. Ochłodzenia, obfite zimowe opady śniegu i długie mrozy, a także jesienne i wiosenne przymrozki są skutkiem powietrza napływającego znad Morza Arktycznego. Jest to bardzo niebezpieczne dla rolnictwa, sadownictwa i warzywnictwa, ponieważ zdarza się, że powietrze to napływa nawet w drugiej i trzeciej dekadzie maja.

http://www.cd.geografia.vel.pl/masy%20powietrza%201.jpg

Klimat o cechach kontynentalnych jest obecny nad przeważającymi obszarami Polski. Jednak północno-zachodnie obszary Pojezierza Pomorskiego i zachodnie tereny Niziny Wielkopolskiej odznaczają się klimatem charakterystycznym dla klimatu oceanicznego. Izokontynentala 50% (izokontynentale to linie zaznaczające zasięgi jednakowego stopnia kontynentalizmu.) wyznacza zachodnią granicę kontynentalizmu termicznego (najsilniej zaznaczającego się na wschodzie Polski, od Suwałk po Nowy Sącz), (Kontynentalizm termiczny to oddziaływanie lądu na temperaturę powietrza, wyrażane różnymi formułami matematycznymi, uwzględniającymi najczęściej roczną amplitudę temperatur powietrza oraz szerokość geograficzną. Kontynentalizm klimatu to stopień wpływu dużych obszarów lądowych – kontynentów – na klimat danego regionu). Wskaźnik kontynentalizmu zmniejsza się w kierunku północno zachodnim, a najniższe wartości ma przy Morzu Bałtyckim.

Na pogodę nad terytorium Polski wpływa jednak nie tylko jej przejściowy klimat. Istotne są również takie czynniki jak wspomniane wcześniej ukształtowanie terenu, jego pokrycie roślinnością, wody powierzchniowe, i prowadzona przez człowieka działalność gospodarcza. Szczególnie ważne jest natężenie promieniowanie słonecznego, najwyższe w górach, a najniższe na nizinach. Uwarunkowane jest ono przeźroczystością atmosfery i ciśnieniem zależnym od położenia nad poziomem morza. Na system ogólnej cyrkulacji powietrza niemały wpływ ma rzeźba terenu a także przestrzenne ukierunkowanie głównych jednostek orograficznych (orografia - dział geografii fizycznej, zajmujący się opisem i badaniem gór, pomiarami ich wysokości, form urzeźbienia, przyrodą górską itp.), bo wpływają one na przepływ strug powietrza atmosferycznego. Na lokalne stosunki klimatyczne wpływają też takie czynniki jak nachylenie stoków. Stoki dowietrzne otrzymują więcej opadów niż stoki zawietrzne, co w pełni ukazuje przestrzenne rozmieszczenie opadów na terenie Polski. Wyjątkowo dokuczliwe dla roślin i działalności człowieka bywają mgły powodowane inwersjami temperatury (inwersja temperatury - wzrost temperatury powietrza wraz z wysokością. Ze względu na miejsce występowania w pionowym profilu atmosfery wyróżnia się inwersję niską – przygruntową – oraz wysoką w swobodnej atmosferze) towarzyszącym gromadzącym się w kotlinach i obniżeniach dolinnych zastoiskom chłodnego lub ciepłego (w zależności od pory roku i dnia) powietrza. Łańcuchy górskie są naturalną bariera klimatyczną i przeszkodą dla mas powietrza atmosferycznego które są w ciągłym ruchu. Góry te przyczyniają się do powstawania wiatrów fenowych (fen - suchy i ciepły wiatr na zawietrznej stronie gór. Powstaje wskutek przepływu wilgotnego powietrza nad grzbietem górskim. Do wywołania wiatru niezbędne jest istnienie bariery górskiej przegradzającej tor przemieszczających się wilgotnych mas powietrznych. Wysokość tej przeszkody lub wilgotność powietrza musi być na tyle duża, aby podczas wymuszonego wznoszenia się powietrza doszło do kondensacji zawartej w nim pary wodnej i powstania opadów) ciągnących za sobą zazwyczaj negatywne zjawiska, takie jak: szybkie topnienie śniegów (zagrożenie powodziowe), czy huraganowe prędkości wiatrów (duże straty w drzewostanie i obiektach budowlanych).

Wszystkie te czynniki wpływają też na długość pór roku, a zatem i na długość trwania okresu wegetacyjnego i czas umożliwiający wykonywanie różnych prac na terenach otwartych. Roślinność, a zwłaszcza bardzo obfita, tak jak duże kompleksy leśne, znacząco modyfikuje klimat. Promieniowanie słoneczne w ciągu dnia nie jest dopuszczane do gleby, natomiast nocą obfita szata roślinna nie pozwala na wypromieniowywanie ciepła. Drzewa, lasy, spowalniają topnienie śniegu, który jest ważnym elementem nawilżającym dla gruntu. Dodatkowo, lasy spowalniają też wiatry przy których ilość dwutlenku węgla w powietrzu przygruntowym jest mniejsza, dlatego stosuje się śródpolne pasy leśne, które zwiększają plony z upraw nawet o 15%. (do Polski pasy leśne „przeniósł” gen. D. Chłapowski, który zastosował je w swoich posiadłościach w Wielkopolsce, co przyczyniło się do podniesienia poziomu rolnictwa tego regionu.)Działalność człowieka też wywiera wpływ na klimat Polski, jest to jednak w głównej mierze wpływ negatywny. Zanieczyszczenia i dodatkowe ilości ciepła szczególnie wyraźne na terenach zurbanizowanych i uprzemysłowionych, powodują zwiększenie zamglenia, skrajnie nawet smog. Polska nie jest krajem bardzo rozciągniętym, dlatego różnica pomiędzy najdłuższym dniem na północy i na południu to tylko półtorej godziny. (Na południu kraju chociaż nasłonecznienie jest krótsze, to jest także bardziej intensywne). Dlatego rzeczywiste nasłonecznienie nie jest uzależnione od szerokości geograficznej kraju, a bardziej od możliwości docierania promieni słonecznych do ziemi, które z kolej uzależnione jest od takich czynników jak zachmurzenie, wilgotność i szczególnie zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego.

Polska jest pod względem temperatur bardzo zróżnicowana, zarówno pod względem czasu jak i przestrzeni. Średnia roczna temperatury waha się pomiędzy 6,0° a 9,0° C. Jest to spowodowane dużą zmiennością pogody. Dodatkowo, istnieją w Polsce regiony zdecydowanie cieplejsze i zimniejsze. Do cieplejszych należą: Nizina Śląska, kotliny podkarpackie i Nizina Wielkopolska. Do najzimniejszych natomiast: Pojezierze Suwalskie i Bytowskie. Okres wegetacyjny jest dobrym miernikiem stosunków cieplnych. W okolicach Wzgórz Szeskich i niektórych obszarach górskich wynosi ona ok. 180 dni, natomiast w kotlinach podkarpacki, dolinach Odry i Nysy Łużyckiej jest to około 220-230 dni. Polska jest też terenem o bardzo rzadkich mroźnych zimach. Temperatury te nie są groźne dla rolnictwa, groźne są natomiast wczesnojesienne i późnowiosenne przymrozki, a także silne wiatry. Szczególnie groźne są jednak wiatry huraganowe, na terytorium Polski występujące jednak stosunkowo rzadko. Powodują one szkody w przyrodzie (szczególnie narażony jest drzewostan), ale i w gospodarce człowieka (zrywanie linii energetycznych i telefonicznych itd.).

http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/polska_temperatury_lipca.gif

http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/polska_temperatury_stycznia.jpg

Ważnym czynnikiem klimatu są nie tylko temperatury i wiatr, ale także opady. Opady występują w różnych postaciach, przez co ich znaczenie jest wielorakie. Deszcze są głównym źródłem wody w glebie wykorzystywanej przez rośliny. Pokrywa śnieżna nie pozwala na dogłębne przemarzanie gleby. Topniejący śnieg to bardzo ważny element nawadniania gleby, natomiast topniejący zbyt szybko może spowodować katastrofalne w skutkach powodzie. Szczególnie zagrożone jest tu górne dorzecze Wisły i Odry (wielka powódź roku 1997). Niebezpieczne w skutkach są także susze (taka jak z 1992 roku), które spowodowały ogromne straty gospodarcze w kraju, ale i w małych jednostkach terytorialnych. Generalnie Polska jest krajem bardzo zróżnicowanym klimatycznie. Najmniejsze opady notowane są na obszarze pomiędzy miastami Warszawa - Bydgoszcz – Poznań (ok. 500 mm), a największe w górach, gdzie rocznie przekraczają 900 mm, a często nawet 1000 i więcej. Zróżnicowanie to jest widoczne także w okresie czasowym. Latem opady są zdecydowanie większe niż zimą, jednak nie znaczy to, że jest to wilgotna pora roku (liczy się stosunek do całkowitego parowania potencjalnego). W ogóle odczuwalny jest niedobór opadów, który zdecydowanie widoczny jest w ponad połowie kraju. Ogromne znaczenie opadów wynika z faktu, że są one głównym źródłem zasilania wód lądowych. Nasz kraj ma najmniejsze zasoby wodne, a są to: opady, osady atmosferyczne (mgła, rosa, szadź), wody powierzchniowe (roczny odpływ rzeczny) i wody podziemne. Niemal całe terytorium Polski to zlewisko Morza Bałtyckiego. Do zlewiska Morza Czarnego należy ledwie 0,2%, a do zlewiska Morza Północnego1%.

Wszystkie informacje dotyczące pogody zarówno bieżącej jak i tej z lat ubiegłych, gromadzone są przez Światową Organizację Meteorologiczną pod nadzorem Organizacji Narodów Zjednoczonych. Współpracuje z nią IMGW (Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej) jest to polska placówka centralna zajmująca się organizacją sieci stacji meteorologicznych. Obecnie w Polsce działa około 280 placówek klimatologicznych (stacji i posterunków meteorologicznych wykonujących obserwacje instrumentalne i wizualne 3 razy na dobę), 60 stacji synoptycznych (obserwację są w nich wykonywane co godzinę lub co 3 godziny w celu stworzenia krótkoterminowych prognoz pogody) i około 1400 posterunków opadowych (zajmujących się tylko pomiarami opadów). Działają też 4 stacje aerologiczne, i około 20 stacji pilotażowych. Niektóre stacje naziemne zostały zlikwidowane ze względu na prowadzenie obserwacji satelitarnych. (klimatologia - nauka o klimacie, zajmująca się przebiegiem procesów fizycznych oraz czynnikami geograficznymi mającymi wpływ na klimat, charakterystyką i klasyfikacją klimatów. Wyróżnia się klimatologię: ogólną, regionalną, historyczną, stosowaną i paleoklimatologię. Synoptyka - dział meteorologii zajmujący się prognozowaniem pogody. Równoczesne gromadzenie i wykorzystywanie obserwacji meteorologicznych.; aerologia – dział meteorologii zajmujący się badaniem wyższych warstw atmosfery).

Dzięki długo działającym stacjom meteorologicznym, takim jak w Gdańsku (1655, a właściwa od 1807) we Wrocławie (1692), w Warszawie (1725), w Krakowie (1792), a także w Toruniu i Wilnie, mamy dziś bardzo ważne materiały źródłowe, które wykorzystywane są do określania typowych cech klimatu Polski. Dzięki tym wczesnym badaniom instrumentalnym możemy dziś stwierdzić, że w wieku XVIII, prawie do końca XIX klimat w naszym kraju odznaczał się większym kontynentalizmem termicznym (okresy letnie były zdecydowanie cieplejsze, a surowe zimy około 3 razy częstsze. Opadów było mniej, ale zimy o wiele bardziej śnieżne, a temperatury powietrza wahały się z roku na rok coraz bardziej.) Złagodzenie klimatu nie tylko Polski, ale także całej Europy nastąpiło w połowie wieku XIX (oceanizacja klimatu), w miastach natomiast ocieplenie to jest szczególnie zauważalne z powodu gęstości zabudowań i uprzemysłowienia.

Najdotkliwsze zimy odnotowano na przełomie lat 1829/1830 i 1928/1929. Najgorętsze lato XX wieku to lato roku 1992, a opady większe były na początku tego stulecia, a także w latach 60. Średnia roczna temperatur wskazuje, że najzimniejszym miesiącem jest styczeń, choć zdarza się, że zimniejszy jest luty bądź grudzień, kilka razy zanotowano najniższe temperatury w listopadzie i marcu. Z wyjątkiem obszarów górskich zimą temperatury powietrza obniżają się zdecydowanie z zachodu na wschód, izotermy mają układ południkowy. Okresy letnie są natomiast o wiele mniej zróżnicowane pod tym względem. Izotermy mają układ zbliżony do równoleżnikowego, zmniejszają się z południowego zachodu na północny wschód. Roczne amplitudy najwyższe są na wschodzie i północnym wschodzie, z dużą zależnością od temperatury miesięcy zimowych. Średnio mieści się pomiędzy 19° a 24°, choć zdarzają się lata ze średnią wynoszącą 17° lub 32°.

Szybko zmieniające się warunki pogodowe zmusiły do wyróżnienia termicznych pór roku. Są to przedwiośnie, wiosna, lato, jesień, przedzimie i zima. W każdym obszarze kraju te termiczne pory roku mogą zaczynać się i kończyć w różnych momentach. Np. gdy średnia dobowa temperatura powietrza wynosi więcej niż 0°C, wtedy mówimy o przedwiośniu. Najwcześniej, bo w już w drugiej dekadzie lutego, przedwiośnie zaczyna się w Polsce północno-zachodniej. Najpóźniej, bo w trzeciej dekadzie marca, zaczyna się w Suwalskiem.

Bibliografia:

• Tom 5 Wielka encyklopedia Geografii Świata; wyd. Kurpisz; Poznań 2000; Benicjusz Głębocki, Jerzy J. Parysek, Henryk Rogacki

• Słownik pojęć geograficznych, tom 1 i 2; Wielka encyklopedia Geografii Świata; wyd. Kurpisz; Poznań 2001; pod redakcją Andrzeja Kostrzewskiego

• Polska, Encyklopedia Geograficzna Świata X; wyd. OPRES; Kraków 1997; koordynacja serii Wawrzyniec Sawicki

• Słownik Encyklopedyczny „Geografia”; wyd. Europa; Wrocław 1998/ 1999; Piotr Migoń, Stanisław Grykień; Ryszard Pawlak; Mieczysław Sobik

Autor opracowania:

Monika Kiębłowska