Środowisko geograficzne wraz z upływem kolejnych lat nieustannie się zmienia. Przez długi okres istnienia naszej planety zmiany te zachodziły w sposób naturalny, a człowiek miał niewielki wpływ na ich szybkość. Z czasem jednak na skutek nasilania się oddziaływań człowieka na środowisko przyrodnicze – antropopresji, oraz pojawiania się nowych sposobów gospodarowania relacje między człowiekiem a środowiskiem uległy radykalnym zmianom. Te wzajemne zależności w coraz większym stopniu stawały się obiektem zainteresowań nauk przyrodniczych i społecznych. Powstawały coraz to nowsze koncepcje określające te relacje, a do najbardziej klasycznych i powszechnie znanych należą : determinizm geograficzny, nihilizm geograficzny i posybilizm geograficzny.

• Determinizm geograficzny (łac. Determino = ograniczam) – pogląd filozoficzny uznający, że czynniki geograficzne (ukształtowanie terenu, klimat, rodzaj gleby, fauna i flora terenu, wody, budowa geologiczna ) decydują o rozwoju społeczeństwa, kultury i gospodarki. Pogląd ten poświadczał o tym, że człowiek jest uzależniony od środowiska geograficznego w którym się znajduje.Koncepcja ta rozwijała się od początku XVII wieku, do końca XIX wieku. Przypisywano wtedy środowisku bardzo dużą rolę dotyczącą kształtowania społeczeństw ludzkich. Przedstawicieli tego poglądu nazywa się deterministami. Ludzie ci, aż nadto przeceniali rolę środowiska na życie ludzkie i uważali, że człowiek powinien być podporządkowany siłą natury i w żaden sposób się im nie sprzeciwiać. Występowanie nierówności społecznych, różnice w poziomie życia i wszelkie odmienności religijne determiniści tłumaczyli zróżnicowaniem warunków środowiska. Poglądy ich znane były już wcześniej – nawet od V i IV wieku przed naszą erą, a za ich głosicieli uznaje się Strabona i Hipokratesa. Oficjalnie uznano jednak, że twórcą i pierwszym głosicielem tej teorii był Charles Louis Montesqieu – Monteskiusz - Francuski filozof, żyjący w pierwszej połowie XVIII wieku. Myśliciel ten główną rolę nadawał klimatowi – „Władza klimatu jest pierwszą władzą na świecie”. Twierdził on, że to właśnie klimat wywiera gigantyczny wpływ na obyczaje, prawa, psychikę człowieka, a nawet na ustrój społeczny państwa. Według niego od właściwości klimatu uzależnione były cechy ludzkiego umysłu, charakteru, temperamentu, a również wrażliwość na piękno. Głównymi przedstawicielami – deterministami - tego kierunku myślenia byli : Fryderyk Ratzel – Żyjący na przełomie XIX i XX wieku niemiecki geograf i etnograf, oraz Thomas Buckle – żyjący w XIX wieku angielski historyk. Ich zdaniem klimat, gleba i żywność to były najważniejsze czynniki, które decydowały o rozwoju społeczeństw, ponieważ były głównymi elementami, od których zależy zamożność lub ubóstwo krajów, kultura społeczeństwa, czy nawet psychika ludzka.

Monteskiusz

• Kolejnymi, a zarazem skrajnie przeciwstawnymi do poglądów deterministów są postawy nihilistów, przedstawicieli nihilizmu geograficznego.

Nihilizm geograficzny (łac. Nihil – nic) – poglądy i postawyzwiązane z tą koncepcją odrzucały wszelkie powszechnie uznawane i od wieków przyjęte normy, zasady i wartości (zwłaszcza te, które zawarte były w XVIII i XIX wiecznej filozofii niemieckiej, oraz XIX wiecznych poglądów rosyjskich) W skrócie nihilizm geograficzny negował wpływ środowiska przyrodniczego na rozwój społeczeństw. Nihiliści – bo tak nazywani byli ludzie, którzy głosili te teorie, twierdzili, że zależności między ludzkim życiem, a funkcjonowaniem natury nie istnieją, lub nie wywierają znaczącego wpływu na rozwój społeczno – gospodarczy. Przedstawiciele ci uznawali, że egzystencja człowieka, jego działalność w społeczeństwie, sprawy dotyczące gospodarki, a także polityka to jedna sprawa, a wszelkie sprawy dotyczące środowiska naturalnego, zwierzęta, rośliny, hydrosfera to sprawa zupełnie odrębna i w żaden sposób ze sobą nie współgrająca. Według nihilistów warunki życia człowieka na Ziemi zależą od stabilizacji politycznej kraju, w którym żyją, rozwoju naukowo – technicznego, postępu gospodarczego i porządku prawnego. Przedstawiciele tej koncepcji propagowali walkę człowieka z siłami natury. Byli zwolennikami między innymi zmiany biegów rzek, tak aby dopasować je do potrzeb ludzkich, zagospodarowywania pustyń, osuszania bagien i tym podobnych czynności. Koncepcja ta szczególnie rozwinęła się na przełomie XIX i XX wieku w Stanach Zjednoczonych i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, gdzie miała charakter poglądowy. Działania takie jak nawadnianie terenów pustynnych, powiększanie zbiorników wodnych i budowanie nowych – większych, czy osuszanie terenów podmokłych traktowano jako dowód niższości ustrojów socjalistycznych nad ustrojami kapitalistycznymi. Nihilizm nie zdobył jednak większego poparcia wśród geografów.

• Pośrednim kierunkiem między nihilizmem i determinizmem jest posybilizm geograficzny.

Posybilizm geograficzny - (łac. Possibili = możliwy) – to kierunek, który uwzględniał równy i wzajemny stosunek środowiska przyrodniczego i ludzi. Posybiliści zakładali równowagę i wzajemną zależność między czynnikami naturalnymi i społecznymi.

Jean Brunhes

Pogląd ten zwany też racjonalizmem geograficznym powstał na przełomie XIX i XX wieku. Była to ogólna reakcja myślicieli na szerzącą się koncepcję determinizmu geograficznego.Za autora tego poglądu oficjalnie uważa się Paula Vidala de la Blache, który był francuskim profesorem geografii. Układając teorię tego poglądu sprzeciwiał się twierdzeniu deterministów jakoby nierówności społeczne powstawały na skutek zróżnicowanych warunków środowiska. Wręcz posługiwali się przeciwnym twierdzeniem, że w jednakowych warunkach geograficznych rozwój społeczeństw może być drastycznie różny i przebiegać odmiennymi drogami – w zależności od czynników pozageograficznych. Przedstawiciele tego poglądu zauważali wzajemne oddziaływanie i związki wszelkich zjawisk występujących na Ziemi, w tym działalności człowieka. Uważali oni jednak, że przyroda nie narzuca ludziom konkretnego kierunku postępowania, ale daje wiele możliwości wyboru, jak należy działać. Środowisko geograficzne jest więc bardzo ważnym czynnikiem w rozwoju gospodarczo – społecznym, ale nie jest najważniejszym, gdyż znaczącą rolę odgrywają również ludzie i ich intelektualne, społeczne, czy polityczne zdolności. Kolejnym równie znaczącym przedstawicielem tego kierunku myślenia był żyjący na przełomie XIX i XX wieku Jean Brunhes, który ukazywał bardzo duże znaczenie znajomości praw przyrody na kształtowanie świadomości człowieka.

Współczesne poglądy dotyczące relacji między człowiekiem a środowiskiem naturalnym są najbardziej podobne do tych wykreowanych przez posybilistów. W dzisiejszych czasach również zauważamy równowagę i wzajemną zależność czynników naturalnych, społecznych i gospodarczych na świecie. Jednakże rola geograficznego środowiska na rozwój społeczeństw była różna i zmieniała się w zależności od poziomu sił wytwórczych i ustroju społeczno – gospodarczego danych państw. W pierwotnym cyklu rozwojowym człowiek był całkowicie uzależniony od otaczającej go natury, jej sił, dobrobytu, czy negatywnych działań. Każdy osobnik żyjący na Ziemi korzystał z zasobów naturalnych, tylko nieznacznie ingerując w ich równowagę biologiczną. Zależność ta jednak malała wraz ze wzrostem umiejętności zdobywanych przez człowieka. Stopniowo rosła presja wywoływana przez człowieka względem środowiska. Znaczny jej wzrost uznaję się na czas pierwszej rewolucji przemysłowej to znaczy od połowy XVIII wieku. Spowodowała ona gwałtowny rozwój przemysłu i przyczyniła się dzięki temu do szybszego wzrastania liczby ludności na danym terenie. Początkiem bardzo niebezpiecznego okresu, w którym doszło do intensywnego przekształcenia środowiska naturalnego były lata 40 XX wieku. Wtenczas znacząco wzrosła produkcja energii elektrycznej i po raz pierwszy postanowiono wykorzystać energię atomową. W takim wypadku stworzono podstawy rozwoju gospodarczej działalności człowieka, lecz wraz z takim postępowaniem zaczęły pojawiać się bardzo negatywne zmiany w obrębie wszystkich składników środowiska. Nieuwzględnienie zasad ekorozwoju - (gr. Oikos – dom, gospodarstwo ) – proces społeczno – gospodarczy, który nie narusza w sposób istotny i nieodwracalny stanu środowiska przyrodniczego i nie prowadzi do degradacji biosfery, a ponadto godzi wymagania ekonomii i prawa kultury z prawami biologicznymi – spowodowało liczne bardzo niszczące konsekwencje.

Do korzystnych elementów środowiska wpływających na rozwój gospodarczy państw należą:

• położenie geograficzne w strefach umiarkowanych i podzwrotnikowych,

• niewielka odległość państw od mórz, oceanów i innych zbiorników wodnych,

• bogactwo w surowce naturalne,
  

• żyzność gleb przystosowywanych pod uprawy,

• obecność dużych ilości rzek i zbiorników słodkowodnych,

• zróżnicowanie flory i fauny, czyli występowanie różnorodności biologicznych.

Cechami środowiska nie sprzyjającymi, a wręcz utrudniającymi rozwój państw i społeczeństw są:

• położenie terenów w strefach okołorównikowych i podbiegunowych Ziemi,

• znaczne oddalenie od mórz i oceanów,

• duże różnice wysokości względnych danego terytorium,

• małe i niewystarczające ilości opadów,

• okresowy lub nawet stały niedobór zbiorników słodkowodnych

• niewielkie zasoby surowców mineralnych.

Wpływ czynników geograficznych na rozwój społeczno – gospodarczy

Klimat – wpływa on na zasięg występowania danych organizmów roślinnych i zwierzęcych na terytorium państwa w którym on panuje. Ponadto pozwala na wyodrębnienie się obszaru trwale zamieszkiwanego prze ludzi (tak zwanych ekumenów), a przede wszystkim decyduje o rozmieszczeniu ważnych dla ludzi terenów rolniczych i leśnych. Oddziaływanie klimatu na liczbę zaludnienia zauważa się w skali globalnej i regionalnej. Większą gęstość zaludnienia można zauważyć w strefach umiarkowanych i podzwrotnikowych, a mniejszą w strefach podbiegunowych. Wpływ klimatu na dysproporcje zaludnienia w porównaniu do panującego klimatu można zauważyć na przykładzie: Chin, Rosji, Kanady, czy Australii.

Woda - jej dostępność i ilość występowania na danym terenie ma znaczący wpływ na liczbę ludności na danym terenie, lokalizację ich siedzib, oraz aktywność gospodarczą. W historii rozwoju świata waga tego czynnika była naprawdę znacząca, lecz ciągle ulegała pewnym zmianom. W czasach, gdzie zamiast transportu miejskiego funkcjonował tylko transport morski, głównymi szlakami transportowymi były szlaki wodne, a rzeki jedynymi źródłami wody słodkiej położenie w okolicy zbiorników wodnych było niezbędnym warunkiem koncentracji ludności, rozwoju przemysł i rolnictwa. Zdobycie przez ludzi umiejętności czerpania wód z płytkich pokładów podziemnych i bardzo głębokich źródeł, postęp technologiczny w budowie kanałów i zbiorników retencyjnych, a także budowa wodociągów przemieszczającychwodę na wszelkie odległości zaowocowała mniejszą zależnością bliskiego położenia od dużych zbiorników wodnych.

Położenie geograficzne – Ten czynnik geograficzny już na przestrzeni dziejów bardzo mocno wpływał w różnoraki sposób na życie społeczne mieszkańców. Można to przeanalizować na podstawie Wielkiej Brytanii, czy nawet Stanów Zjednoczonych. Wyspiarskie położenie Wielkiej Brytanii w dawnych czasach miało ogromny, a zarazem bardzo korzystny wpływ. Środowisko przyrodnicze ułatwiało zachowanie bezpieczeństwa granic i sprzyjało budowie floty, dzięki której państwo utrzymywało kontakty gospodarcze i kulturalne z wybranymi obszarami, dokonywały podbojów kolonialnych i wyśmienicie broniły państwo. Jednak we współczesnych czasach – czyli w dobie rozwiniętego transportu – wyspiarskie położenie Wielkiej Brytanii nie odgrywa już, aż tak istotnego wpływu na jej rozwój gospodarczy.

Układ krain geograficznych i wysokość bezwzględna - W przeszłości ten czynnik geograficzny odgrywał bardziej znaczącą rolę niż w czasach obecnych. Na przykładzie historii polski – a w konsekwencji jej rozwoju gospodarczego – można stwierdzić iż nizinne ukształtowanie sprzyjało budowie coraz to nowszych dróg, dzięki którym łatwiej było przemieszczać się w kierunkach północ – południe, oraz wschód – zachód, ale sprzyjało ono również ekspansją terytorialnym, które powodowały zniszczenia gospodarcze państw. Można więc powiedzieć, że ukształtowanie terenu państw ma ogromny wpływ na rozmieszczenie ludności. Ponadto wysokość nad poziomem morza i rzeźba terenu mają znaczący wpływ na rozwój rolnictwa. Rzeźba terenu ma również duży wpływ na rozwój transportu lądowego – gdyż inwestycje w budowę dróg są bardziej pracochłonne i droższe w terenach górskich niż nizinnych.

Surowce mineralne - ich rola na rozwój gospodarczy państwa również zmieniła się na przestrzeni wieków. Od czasów przemysłowej rewolucji aż do połowy XX wieku uważano że do wzrostu gospodarczego państwa niezbędne jest posiadanie znacznych terenów wyposażonych w złoża węgla kamiennego, rudy żelaza i ropę naftową. Jednakże późniejszy rozwój przemysłu wysokiej techniki, stosowanie szerzących się technologii materiałooszczędnych, a także odkrycie nieznanych wcześniej zastosowań surowców naturalnych umożliwiły rozwój państw i regionów, które pomimo, że posiadały te kopalnie nie korzystały z nich wcześniej.

RELACJE CZŁOWIEK – ŚRODOWISKO NA ETAPIE GOSPODARKI ZBIERACKO – ŁOWIECKIEJ I ROLNICZEJ

Wzajemne oddziaływanie człowieka i środowiska można przedstawić na przykładzie Europy. Już w epoce paleolitu na kontynencie tym pojawili się ludzie. Paleolityczne grupy zbieracko – łowieckie wykazywały ogromne uzależnienie od środowiska, a upolowane zwierzęta i zdobyte rośliny stanowiły podstawę ich egzystencji. Zbierano i wykorzystywano wszelkie części roślin i różnymi sposobami je przechowywano tak, aby przetrwały zimę - przede wszystkim je skuszono i kiszono. W tych pierwszych okresach rozwoju społeczeństw zbieractwo stanowiło większą przewagę na łowiectwem, które stało się główną dziedziną gospodarki dopiero gdy pojawiały się pierwsze przyrządy wspomagające myślistwo, jak łuk, czy oszczep. Pod koniec paleolitu już oswojono i udomowiono zwierzęta, nastąpił początek i rozwój uprawy roli, a gospodarka łowiecko – rybacka w powolnym stopniu przechodziła w gospodarkę rolniczą. Przez bardzo długi okres jeszcze przed powstaniem rolnictwa człowiek nie miał istotnego wpływu na środowisko naturalne. Był zmuszony przystosowywać się do niego, a celem przyrody było jedynie naprawianie drobnych szkód wyrządzanych przez ludzi. Okres tej naturalnej ingerencji człowieka w środowisko był zróżnicowany, ale zdaniem wielu uczonych przypada na okres około miliona lat.

W neolicie człowiek prowadził już osiadły tryb życia, co zyskało miano rewolucji neolitycznej. Był to czas gospodarki wspólnot wiejskich, których podstawą egzystencji była uprawa ziemi i chów zwierząt hodowlanych Teren, które były przydatne tej działalności uzyskiwano poprzez wycinanie i wypalanie lasów. W tym właśnie okresie nastąpił początek poważnych integracji człowieka – rolnika w środowisko przyrodnicze. Skutki antropopresji okazały się jednak bardzo różne ze względu na odmienne warunki naturalne poszczególnych środowisk.

W holocenie w czasie tak zwanego optimum klimatycznego czyli okresu atlantyckiego 10 000 – 5 000 lat przed naszą erą) na terenie Europy panowały bardzo korzystne dla człowieka warunki do uprawy roli i chowu zwierząt. W tych czasach sprzyjał łagodny i wilgotny klimat, który stanowczo ułatwiał produkcję roślinną. Poza rolnictwem zaczęły się również rozwijać inne gałęzie wytwórczości na przykład garncarstwo, kamieniarstwo, czy nawet tkactwo, a na obszarach śródziemnomorskich zaczęto już wydobywanie i przetwarzanie rud miedzi. Mniej więcej już 5500 lat przed naszą erą rolnictwo i produkcja ceramiki zaczęły być czynnością powszechną na wybrzeżach Europy, w tym na wyspach brytyjskich i w Skandynawii.

W epoce brązu i żelaza które zaczęły się około 1 200 lat przed naszą erą na Bliskim Wschodzie istotnymi czynnikami drastycznie wpływającymi na środowisko poza rolnictwem były jeszcze eksploatacja i przetwórstwo rud żelaza, miedzi i cyny. Człowiek był zmuszony do większych wycinek lasu, nienaturalnych zmian rzeźby terenu, zanieczyszczeń wód powierzchniowych, gleby i powietrza.

W starożytności zaczęły już wyodrębniać się rolnictwo typu śródziemnomorskiego, które rozwijało się na terenach nizinnych i niedużych śródgórskich równinach aluwialnych. Jedna z najstarszych jego form było uprawianie pasterstwa. Wykorzystywano do tego obszary trawiaste między innymi łąki nadrzewne, tereny u podnóża gór i hale. Uwarunkowania naturalne i społeczne sprzyjały rozwojowi tej formy gospodarowania. W podzwrotnikowym klimacie istniały dogodne warunki do rozwoju pasterstwa, a dodatkowym ich plusem było to, że nie wymagały aż tak dużego nakładu siły roboczej jak uprawa roli. Niestety zimą, gdy dostępność do pokarmu była utrudniona paterze byli zmuszeni do przepędzania stad z górskich pastwisk na tereny nizinne. Tym sposobem rozpoczynał się odwieczny konflikt pomiędzy pasterzem i rolnikiem. Gdy zwiększano liczebność stad musiała zmniejszyć się powierzchnia terenów przeznaczonych do uprawy zbóż, winorośli i oliwek, a gdy powiększano pola uprawne, kończyły się powierzchnie pastwisk. Za czasów rzymskich rolnictwo było już wysoko rozwinięte. Nawadniano i nawożono pola, tarasowano stoki górskie, zaczęto stosować coraz to nowsze narzędzia, a nawet dokonywano selekcji istniejących gatunków roślin. Rozwój upraw pól był ściśle związny z opanowaniem sztuki wytapiania metali, początkowo miedzi, później już brązu i żelaza. Upowszechnienie tych wyrobów i ich częste stosowanie w rolnictwie znacząco przyczyniło się i przyspieszyło erozję gleby. Na negatywne skutki tego procesu zwrócił uwagę już żyjący w V i IV wieku przed naszą erą Platon który mówił : „ [...] o wyspach, co dziś jakby same z kości i ciała, które choroba zjadła; spłynęła z nich gleba, która była tłusta i miękka, zostawiając tylko chudy szkielet ziemi.” Zmiany środowiska miały więc istotny związek z upowszechnianiem się rolnictwa, powstawaniem skupionego osadnictwa, wzrostem wydobywanych surowców, wytopem metali i budową dróg.

Platon

Rolnictwo jest działem gospodarki bardzo silnie uzależnionym od warunków naturalnych, a zwłaszcza od ukształtowania powierzchni, klimatu (agroklimatu) i gleb. Na jego rozwój mają też wpływ czynniki antropogeniczne i osiągnięcia biotechnologii.

Agroklimat - jest to całokształt stanów pogody w okresach długich na danym obszarze, oddziałujących na wzrost roślin i zwierząt. W zasadniczym stopniu determinuje rozmieszczenie i strukturę upraw, wielkość plonów i częstość możliwych zbiorów w ciągu roku.

Do czynników agroklimatycznych należą:

• usłonecznienie,

• temperatura powietrza,

• opady atmosferyczne,

• wiatr

• długość okresu wegetacyjnego.

Czas nasłonecznienie wpływa na sumę średniej temperatury dobowej, która z kolei ma ogromny wpływ na produkcję roślinną. W takim wypadku, jeśli temperatury w okresie wegetacyjnym – część roku, gdy roślinność może się dobrze rozwijać – wynosi poniżej 1000?C, upraw roślin jest w zasadzie niemożliwa. Najwyższe roczne sumy temperatury (około 9000?C) mają obszary okołorównikowe.

Warunki wodne konieczne dla odpowiedniego rozwoju rolnictwa są uzależnione od sumy opadów atmosferycznych, wielkości parowania, zasobów wilgoci w glebie (poziomu wód gruntowych), wiatru i budowy geologicznej Ziemi.

Niekorzystne dla rolnictwa są skrajne warunki występujące między innymi w klimatach subpolarnych, czy polarnych, równikowych – znacząco wilgotnych i gorących, wysokogórskich i wybitnie kontynentalnych. Najkorzystniejszy klimat panuje natomiast w klimacie wilgotnym (morskim i monsunowym) stref zwrotnikowych, podzwrotnikowych i umiarkowanie ciepłych.

Mapa przedstawiająca tereny rolnicze w Europie

Żyzność gleb odgrywa równie istotną rolę obok klimatu. Jest ona naturalną zdolnością tych gleb do dostarczania roślinom odpowiednich składników pokarmowych, wody i powietrza glebowego. Urodzajność gleb, czyli ich struktura, wilgotność, a także odczyn pH, również mają znaczący wpływ na rozwój rolnictwa.

Rzeźba terenu szczególnie wpływa na stabilność pokrywy glebowej, intensywność spływu powierzchniowego wód, nasłonecznienie, a także erozję gleby. Od nachylenia stoków zależy miąższość gleby, jej wilgotność i podatność na erozję, a od ekspozycji – temperatura.

Najlepszymi dla człowieka pastwiskami naturalnymi, które nie wymagają negatywnej ingerencji człowieka są: sawanny w zachodniej części Wyżyny Brazylijskiej i Mato Grosso, pampa w Argentynie; prerie w Stanach Zjednoczonych (zachodnia część Wielkich Równin, Wyżyna Kolorado); step w południowo – zachodniej Rosji i północnym Kazachstanie; Sawanna w północnej Australii; Sawanna w Sudanie, RPA, Nigerii, Kenii, Tanzanii i na Wyżynie Abisyńskiej.

ZMIANY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ZWIĄZANE Z ROZWOJEM ROLNICTWA W STREFIE UMIARKOWANEJ

Klimaty strefy umiarkowanej są bardzo odpowiednie dla uprawy rolnictwa. Mimo krótszego, panującego tam okresu wegetacyjnego, rolnictwo strefy umiarkowanej rozwija się o wiele lepiej. Ponieważ gleby są bogatsze w próchnicę i sole mineralne niezbędne do dobrego rozwoju roślin, a także rzadziej zdarzają się tam niszczycielskie klęski żywiołowe, mniejsza jest erozja gleb oraz wyższa kultura rolna. Właśnie dlatego tereny znajdujące się w strefie umiarkowanej uznaje się za obszary o największym odsetku użytków rolnych. Zwarte rozległe tereny rolnicze znajdują się na nizinach i wyżynach Europy Zachodniej i Środkowej, oraz w strefie czarnoziemów Azji i Ameryki Północnej (Niziny Wewnętrzne, okolice wielkich Jezior), w Ameryce Południowej (w Chile i Argentynie). Uprzywilejowana pozycja Europy na tle rolnictwa światowego wynika z jej korzystnego klimatu, a także nizinnego ukształtowania, oraz starych tradycji rolniczych. Ponadto czynnikami sprzyjającymi są: długi okres wegetacyjny (do 300 dni na Wyspach Brytyjskich), wystarczająca ilość opadów, a również odpowiednia ilość nasłonecznienia.

Rolnicza działalność człowieka, jak i również inne działania mające formę gospodarczych przyczyniły się do poważnej degradacji środowiska naturalnego. Na jej pogłębienie się lub ograniczenie mają wpływ stopień świadomości społecznej, stosunki społeczne oraz sposoby użytkowania ziemi. Początkowo rolnictwo miało charakter jedynie ekstensywny (inaczej drobnotowarowy, lub tradycyjny). Gleby bardzo szybko ulegały wyjałowieniu z powodu słabego nawożenia (lub nawet jego braku), a plony z roku na rok stawały się coraz słabsze – niższe i mniej wartościowe. Zmuszało to rolników do corocznej uprawy tylko połowy posiadanych pól, gdyż druga ich część była pozostawiona na odłogowanie. Aby zwiększyć powierzchnię ziem uprawnych karczowano lasy, osuszano podmokłe tereny, zagospodarowywano nieużytki, tworzono poldery i tym podobne. W miarę rozwoju cywilizacji w rolnictwie dokonał się wielki postęp, który polegał między innymi na: wprowadzeniu trójpolówki (jedną część pola obsiewani zbożem ozimym, drugą jarym, a trzecią ugorowano), zaczęto stosować żelazny pług który pozwalał na głębszą orkę, nawożono, nawodniano, a także zaczęto stosować chemiczne środki ochrony roślin, a także upowszechniano nowe rośliny.

Od XVIII – XIX wieku dokonała się tak zwana rewolucja agrarna, która polegała na zapoczątkowaniu stosowania nowych maszyn i narzędzi, uprawianiu roślin przemysłowych, stosowaniu nawozów sztucznych, a również dokonywaniu selekcji i krzyżowaniu gatunków roślin i zwierząt, które przekazywały najlepsze cechy przyszłościowe. Uzyskane w ten sposób hybrydy – mieszańce były lepiej przystosowane do określonych warunków przyrodniczych, cechowały się większą produktywnością oraz były bardziej odporne na wszelkie choroby i ataki szkodników.

Wymienione zabiegi przyczyniły się do powstania rolnictwa towarowego, co w istotny sposób naruszyło stan równowagi środowiska przyrodniczego, między innymi następowała degradacja gleb (rolnictwo to charakteryzuje się głownie nadmierną ilością stosowania w uprawach nawozów tucznych i chemicznych środków ochrony roślin), ale również było skutkiem wzrostu wydajności upraw. Jednym z przejawów poważnego niszczenia środowiska jest niszczenie struktury gleb i ich składu chemicznego, ponieważ wskutek niewłaściwej gospodarki ulega ona na przykład podtapianiu, wysuszaniu, zasalania, zakwaszaniu, alkalizacji, skażeniom metalami ciężkimi itp. Przeobrażenie gleby jest zjawiskiem, które bardzo trudno odwrócić, ponieważ procesy glebotwórcze są bardzo powolne.

Dzięki wyhodowaniu nowych odmian roślin tolerujących większe przedziały temperatury znacznie rozszerzyły się zasięgi upraw. Wyhodowano również odporniejsze na niższą temperaturę nowe odmiany drzew owocowych np. brzoskwinie, morele, winorośle. Dzięki czemu możliwa stała się ich uprawa w strefie umiarkowanej. Rozszerzanie zasięgu upraw może następować w przypadku dalszego ocieplania klimatu.

Rolnictwo wpływa również niekorzystnie na jakość wody. Stosowanie nawozów sztucznych, mineralnych i chemicznych środków ochrony roślin powoduje przenikanie zbyt dużych ilości związków azotowych i fosforanów do wód płynących. Co najgorsze środki te przenikają nie tylko do wód powierzchniowych, ale także do tych podziemnych, co może później wywołać tragiczne skutki dla życia i zdrowia wielu organizmów żywych.

Rolnictwo ma również bardzo niekorzystny wpływ na atmosferę (poprzez duże ilości produkowanych i emitowanych pyłów, czy gazów) Szacuje się, że aż 50% zanieczyszczeń atmosfery metanem to skutki uboczne rozwijającego się rolnictwa. Większość wytwarzanych w tej dziedzinie życia gazów należy do tak zwanych cieplarnianych(dwutlenek węgla, metan i tlenek azotu). Największym producentem metanu są zwierzęta przeżuwające np. bydło (gaz ten wydalany jest podczas trawienia przez nie pokarmu)Tlenki azotu uwalniają się podczas wysiewania nawozów sztucznych, tworzą się podczas spalania resztek pożniwnych, a także są emitowane przez niezabezpieczone pryzmy obornika.

Rozwój rolnictwa w decydujący sposób przyczynił się do deforestacji – wylesiania terenów zalesionych. Obecnie pierwotna roślinność występuje jedynie na trudniej dostępnych obszarach anekumeny (obszary na kuli ziemskiej nie zamieszkane na stałe przez człowieka), w niektórych rezerwatach przyrody i parkach narodowych. Uzyskiwanie pól dla rolników były podstawową, ale nie jedyną przyczyną wyniszczania lasów. Były i są one wciąż wycinane na cele opałowe, a w przeszłości drewno zużywano podczas wytopu metali i do budowy statków. Przyczynami deforestacji są nowo powstające kopalnie(zwłaszcza te odkrywkowe) o inne wielkie inwestycje np. zbiorniki wodne i autostrady lokalizowane na terenach leśnych. Zjawisko to ma silnie ukształtowane podłoże ekonomiczne i bardzo trudno jest zatrzymać, ale można w znacznym stopniu ograniczyć poprzez ponowne zalesianie. Do następstwem tego niekorzystnego dla przyrody działania ludzkiego można zaliczyć niesprzyjające zmiany klimatu i obieg wody w przyrodzie w wyniku czego spada między innymi suma opadów rocznych. Zmniejszanie powierzchni leśnej przyczynia się również do zaniku niektórych gatunków zwierząt i roślin dlatego szybko postępuje ograniczenie różnorodności gatunkowej.

Podobnie negatywne skutki może nieść ciągłe wypasanie zwierząt na halach górskich oraz przekształcanie w rozległe pola uprawne innych obszarów np. bocages (bocage – ogrodzone pole lub pastwisko o zróżnicowanej wielkości i nieregularnych kształtach, najczęściej zbliżone do kwadratu lub nieregularnego wieloboku. Każde pole jest otoczone trwałym ogrodzeniem w postaci wału ziemnego lub kamieni, żywopłotem albo pasmem drzew i krzewów), które przyczyniały się do wielu niekorzystnych zmian elementów środowiska geograficznego. Obecnie niektóre bocages znajdują się pod ochroną.

Najbardziej odpowiednie dla środowiska naturalnego byłoby rolnictwo zrównoważone, w którym gospodarstwo rolne stanowiłoby część otaczającego go ekosystemu. Niestety nie jest to w stanie zaspokoić potrzeb żywnościowych ludności całego świata. Jednakże rolnictwo wysokotowarowe może również obyć się bez nawozów sztucznych i nadmiernych ilości środków ochrony roślin, które stosowane w obecnych ilościach powodują silną degradację środowiska przyrodniczego. Muszą być więc stosowane z umiarem i pod kontrolą. Rolnictwo to ma jednak wiele pozytywnych cech na przykład zapewnia produkcję dużej ilości żywności, jest i tak w miarę bezpieczne dla środowiska (pod warunkiem zachowania odpowiednich rygorów produkcji), sprzyja zachowaniu określonych ekosystemów naturalnych, a także pozwala zachować istniejące lasy (np. dzięki plantacjom choinek).

Liczne międzynarodowe uregulowania i dokumenty prawne (w tym na przykład „kodeks Dobrych Praktyk Rolniczych” zawierają szereg wskazówek dla rolników w dziedzinie ochrony środowiska.

RELACJE CZŁOWIEK – ŚRODOWISKO W DOBIE INDUSTRALNEJ, WYCZERPYWANIE SIĘ BOGACTW NATURALNYCH

Wpływ antropopresji ulegał zwielokrotnieniu wskutek istnienia tzw. sprzężeń zwrotnych, czyli wielokierunkowych relacji zachodzących pomiędzy wszystkimi (biotycznymi i abiotycznymi) składnikami systemu przyrodniczego Ziemi. Na ich przebieg wpływają głownie czynniki zewnętrzne (egzogeniczne), a w mniejszym stopniu czynniki wewnętrzne (endogeniczne). Brak całkowitej znajomości mechanizmu funkcjonowania systemu przyrodniczego Ziemi w połączeniu z istnieniem sprzężeń zwrotnych powodowały, że zmiany poszczególnych składników biocenoz i ekosystemów nie były w pełni kontrolowane przez człowieka. Zdarzało się, że ignorowanie praw natury skutkowało zakłóceniem stanu ich równowagi i utratą dotychczasowych walorów. Na wyraźny wzrost antropopresji miał wpływ gwałtowny rozwój przemysłu w drugiej połowie XVIII w. Okres, w którym wykształciły się kapitalistyczne stosunki pracy i nastąpiło wprowadzenie wielkoprzemysłowej techniki do gospodarki wielu krajów, nazywany jest dobą industrialną. Liczy ona około 250 lat i jest ewidentnie dwudzielna. Zjawiskami wyznaczającym jej etapy są: konstrukcja maszyny parowej i masowy rozwój elektroniki. Ogromny postęp nauki i techniki skutkował także zmianą stosunku człowieka do środowiska i sposobów wykorzystania jego zasobów. Pierwszy etap doby industrialnej (tzw. pierwsza rewolucja przemysłowa) obejmuje okres od drugiej połowy XVIII do lat sześćdziesiątych XX wieku. Zaowocowało to szybkim rozwojem przemysłu i nasileniem się intensywnej eksploatacji zasobów naturalnych. Podczas trwania tego etapu tempo zmian zachodzących w środowisku było niezmiernie szybkie. Zapotrzebowanie na energię urosło do niebotycznych rozmiarów. Z początku pozyskiwano ją przez spalanie drewna, z czasem drewno zostało zastąpione niemal wyłącznie węglem kamiennym. Masowa eksploatacja tego surowca nakręcała dalszy rozwój produkcji przemysłowej. Wzrosło zainteresowanie także innymi kopalinami (głownie siarką), traktowanymi dotąd jako zupełnie bezużyteczna. Wraz z końcem XIX wieku za bardzo ważny surowiec zaczęta być uważana ropa naftowa. Intensywna eksploatacja złóż węgla kamiennego, surowców dla hutnictwa, przemysłu chemicznego oraz dla innych jego gałęzi nierozerwalnie wiązała się ze znacznymi przekształceniami powierzchni Ziemi. Niekorzystne zmiany w biosferze (wycinanie lasów, degradacja pokrywy glebowej), hydrosferze (zrzuty wód kopalnianych i ścieków produkcyjnych) oraz atmosferze (emisja pyłów i gazów) to tylko przykłady katastrofalnych skutków industrializacji i rozwoju komunikacji. Bardo istotnym czynnikiem wpływającym na wzrost antropopresji byłą także urbanizacja, czyli rozwój istniejących miast i powstawania nowych stymulowany odpływem ludności z coraz mniej atrakcyjnych terenów wiejskich. Do jej powstania przyczyniły się gwałtowny wzrost liczby ludności, określany mianem eksplozji demograficznej oraz ruchy migracyjne. W obrębie miast lub wokół nich skupiały się zakłady przemysłowe, które zgłaszały zapotrzebowanie na tanią siłę roboczą. Często zdarzało się, że poszczególne miasta wyspecjalizowały się w konkretnym profilu produkcji. W innych, zwłaszcza tam, gdzie wykorzystywano liczne miejscowe złoża surowców mineralnych, jednocześnie rozwinęło się kilka gałęzi przemysłu. W Polsce doskonale widać to na przykładzie Łodzi – ośrodka przemysłu włókienniczego i miast Górnego Śląska, gdzie powstały kopalnie, huty, walcownie i zakłady przemysłu maszynowego.

Już od początku pierwszej rewolucji przemysłowej w zatrważającym tempie zmniejszała się powierzchnia terenów o krajobrazach naturalnych (np. leśnym) na rzecz obszarów o zupełnie odmiennych typach krajobrazu kulturowego – górniczego i hutniczego. Również krajobraz miast i wsi nie ostał się bez zmian, bowiem w znacznym stopniu utraciły one dotychczasową harmonię. Stało się to wynikiem przede wszystkim upowszechnienia się roślin okopowych (ziemniaków) i przemysłowych (buraków cukrowych). Wzrost areału tych upraw stał się podstawą lokalizacji niewielkich zakładów przetwórczych (np. cukrowni) oraz rozbudowy szlaków komunikacyjnych o lokalnym znaczeniu (np. kolei wąskotorowej). Na przełomie XIX i XX wieku wykształciło się wiele istotnych i funkcjonujących do dzisiaj obszarów miejsko-przemysłowych z bogatą infrastrukturą komunikacyjną. Do najważniejszych z nich zaliczamy m.in.: Okręg Środkowo-Angielski, Reńsko-Westfalski Okręg Przemysłowy w Niemczech, Okręg Wielkich Jezior w USA, Okręg Centralny w Rosji, czy też Górnośląski Okręg Przemysłowy w Polsce.

Na wykresie podział zakładów górniczych według obszaru prowadzonej działalności w poszczególnych województwach Stan na dzień 31.12.2005 r.

Od lat siedemdziesiątych XX wieku trwa druga rewolucja przemysłowa. Cechuje się ona gwałtownym postępem technologicznym i podejmowaniem prób bardziej racjonalnego gospodarowania surowcami, czyli świadomą działalnością człowieka, polegającą na dobraniu odpowiednich środków do realizacji założonych celów gospodarczych. Skutki drugiej rewolucji przemysłowej można określić na podstawie analizy obecnego stanu środowiska przyrodniczego na obszarach przemysłowych, zlokalizowanych w najbardziej rozwiniętych krajach świata, np.: w Japonii, USA, Australii i Europie Zachodniej. Bardzo ważnymi czynnikami cechującymi ten okres industrializacji są: wykorzystywanie zaawansowanych technologii, automatyzacja i robotyzacja produkcji, doskonały system łączności i transportu, stosowanie zamkniętego obiegu wody oraz urządzeń ograniczających emisję pyłów i gazów. W przeciwieństwie do poprzedniego okresu rewolucji przemysłowej, jako użyteczne zasoby naturalne uważa się obecnie wszystkie elementy środowiska przyrodniczego, a nie jedynie te, które są bezpośrednio wykorzystywane w procesie produkcji. Coraz większą uwagę poświęca się negatywnym skutkom koncentracji przemysłu. Obecnie w krajach rozwiniętych dominuje tendencja polegająca na rozpraszaniu funkcji produkcyjnej. Dekoncentracja prowadzi do rozwoju małych i średnich firm. Tym lepiej, ponieważ takie niewielkie, ale sprawnie zarządzane zakłady charakteryzują się większą zdolnością reagowania na ciągle zmieniające się potrzeby rynku i o wiele łatwiej wdrażają nowe technologie. Co najważniejsze, są także mniej uciążliwe dla środowiska. W krajach uprzemysłowionych coraz istotniejszą rolę odgrywa przemysł czystej produkcji, który wykorzystuje wyniki badań naukowych. Natomiast kraje tzw. rozwijające się przejmują tradycyjną produkcję brudną, zazwyczaj materiałochłonną i uciążliwą dla środowiska.

Dalszy rozwój przemysłu, bez względu na stopień jego technologicznego zaawansowania, zależy przede wszystkim od wielkości zasobów naturalnych, w tym surowców mineralnych. Jest to bardzo istotne, ponieważ złoża zalegające płytko i łatwe w eksploatacji zostały już bezpowrotnie wykorzystane. Jedynym wyjściem z sytuacji stało się sięganie po złoża o wysokiej zawartości poszukiwanego minerału, co niestety wiąże się z coraz wyższymi kosztami prac wydobywczych. Wedle najnowszych badań geologiczno-poszukiwawczych w takich miejscach na świecie jak np.: Kanada, Alaska, północna Rosja, Grenlandia i Antarktyda znajdują się jeszcze znaczne rezerwy niektórych surowców. Prace poszukiwawcze prowadzone są również na terenie Polski, w skutek czego wielkości udokumentowanych złóż nie można traktować jako ostatecznych. Niestety problem wyczerpywanie się zasobów naturalnych na Ziemi nie jest możliwy do rozwiązania jedynie poprzez prace geologiczne, gdyż możliwości odkrycia nowych, bogatych złóż są już niezwykle ograniczone. Dotyczy to głównie tzw. nieodnawialnych zasobów naturalnych. Go tej grupy zalicza się przede wszystkim surowce energetyczne (węgiel kamienny i brunatny, ropę naftową, gaz ziemny, łupki bitumiczne, uran itd.) oraz rudy metali. Te ostatnie jednak mogą podlegać recyklingowi, czyli wykorzystaniu odpadów lub zużytych elementów (np.: maszyn i urządzeń) do wytwarzania nowych produktów (np. makulatury do produkcji papieru), więc mniejsze jest niebezpieczeństwo ich niedoboru. Coraz powszechniej stosowany recykling skutecznie ogranicza wzrost zapotrzebowania na tradycyjne surowce.

Ponadto zwiększa zainteresowanie przetwarzaniem ogromnych ilości gromadzonych odpadów (np.: zużytych produktów i opakowań). Drugim rozwiązaniem jest wykorzystywanie w procesie produkcji surowców alternatywnych (substytutów) oraz wdrażanie mniej materiałochłonnych technologii. Jedynym surowcem, którego nie można zastąpić jest woda. Jej zasoby na kuli ziemskiej wynoszą ogółem ok. 1,5 mld km³. Na oceany przypada 1,4 mld km³, wody podziemne – 60 mln km³, lodowce – 24 mln km³, jeziora – 230 tys. km³ i rzeki – 1,2 tys. km³. Łącznie wody lądowe stanowią nieco więcej niż 6%. Na cele gospodarcze rocznie zużywa się około 600 km³ wody. Niemal 65% wody pobieranej z rzek, jezior i zbiorników wodnych zużywa rolnictwo, 25% wykorzystuje przemysł, a pozostałe 10% pokrywa potrzeby gospodarstw domowych. Istnieją zatem jeszcze znaczne rezerwy zasobów wodnych. Jednak już obecnie w niektórych krajach występują problemy z uzyskiwaniem czystej wody do celów gospodarczych i zaspokojenia bezpośrednich potrzeb ludności. Dzieje się tak często wskutek nieracjonalnego gospodarowania zasobami wody. Coraz częstsze staje się także odsalanie wód morskich. W bliskiej przyszłości spodziewane jest powszechne uzyskiwanie wody z obszarów Arktyki i Antarktyki. Wzrost wydobycia surowców mineralnych staje się przyczyną zagrożenia ekologicznego. Z tego powodu zachodzi konieczność zwrócenia się w kierunku odnawialnych zasobów naturalnych, tj.: składników przyrody wykorzystywanych w procesie produkcji lub dla zaspokojenia materialnych i duchowych potrzeb społeczeństwa, których możliwość odnawiania wynika z dość krótkiego okresu (w skali geologicznej) ich regeneracji (są to np.: gleby, świat roślinny i zwierzęcy oraz ich zespoły). W przypadku surowców energetycznych należą do nich: energia słoneczna, wiatr, płynąca woda, pływy, prądy morskie, energia geotermiczna oraz energia uzyskiwana z biomasy. Wszystkie te źródła uznawane są za "czystsze" ekologicznie i mniej uciążliwe dla środowiska niż paliwa kopalne.

Bibliografia:

Źródła do pracy:

• Geografia cz. 3 człowiek i środowisko - Kształcenie w zakresie rozszerzonym – Zbigniew Podgórski, Włodzimierz Marszelewski, Krystyna Becmer. Wyd. WSiP, Warszawa 2004

• http://pl.wikipedia.org/wiki/Nihilizm

• http://pl.wikipedia.org/wiki/Posybilizm_%C5%9Brodowiskowy

• http://pl.wikipedia.org/wiki/Determinizm

• Geografia cz. 2 – kształcenie w zakresie podstawowym – Jadwiga Kop, Maria Kucharska, Elżbieta Szkurłat. Wyd. Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2007

Źródła do zdjęć:

• http://www.politeja.pl/index.php?t=8

• http://www.fotosik.pl/pokaz_obrazek/94c432095a1289db.html

• http://www.biographie.net/Jean-Brunhes

• http://goslowackiraj.republika.pl/klimat.html

• http://www.hydropure.com.pl/informacje/czy_woda_pitna_moze_byc_trujaca

• http://www.postcarbon.pl

• http://www.fizyka.jachpol.net/strony/str7/index.htm

• http://www.wiking.edu.pl

• http://pelplin.home.pl/wierzchucino/karczowanie.htm

• http://www.fso-sa.com.pl/firma/images/12.jpg

• http://www.postcarbon.pl/2008/01/05/krotka-historia-energii/

• http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=221544

• http://www.teberia.pl/news.php?id=4922

• http://www.klimor.pl/index_pl.php?n=158

• http://www.lfosn.org.pl/index.php?kat=40

Autor opracowania:

Joanna Mikulska