1. Termin „geografia”

Geografia – dział nauki badający zróżnicowanie powłoki ziemskiej pod względem przyrodniczym i społeczno–gospodarczym oraz przestrzenne związki między powłoką ziemską a działalnością człowieka. Nazwa ta pochodzi od słów geos – "ziemia" i grapho – "piszę", a jej twórcą jest Eratostenes z Cyreny.

2. Kształtowanie się geografii

Od samego początku istnienia człowieka, interesował się on nowymi terenami i miał chęć znajdywania nowych terenów. Przyczyn było wiele, ale najważniejsze to: poszukiwanie nowych terenów, lepszych pod względem naturalnym, poszukiwanie żyźniejszych gleb, miejsc, gdzie można pasać bydło czy też poszukiwanie jakże ważnych minerałów naturalnych. Z czasem powstał handel, co spowodowało, że wiele osób krążyło po świecie sprzedając swoje towary, bądź szukając nowych, korzystnych rozwiązań. Byli też podróżnicy, czujący chęć bliższego poznania świata i natury. Każda ich wędrówka przynosiła nowe odkrycia, doświadczenie i nową wiedzę, z której korzystali później uczeni.

Gdy ludzie opanowali już umiejętność przemieszczania się na dalekie odległości – za pomocą wozów czy też łodzi – istotne stało się poznawanie nowych kultur, sprawdzanie jak żyją ludzie w innych krainach, jak one wyglądają, co się je, a z czego buduje domy. Ta wiedza znacznie zwiększała zasób informacji o Ziemi, co spowodowało, że geografia jako nauka rozwinęła się samoistnie.

By zachować te wiedzę i przekazać ją kolejnym pokoleniom człowiek pisał kroniki, malował inne krainy czy też robił mapy. Za jedno z najstarszych znalezisk geograficznych uważa się gliniana tabliczka z mapą miasta Ga-Sur leżącego w starożytnej Mezopotamii. (na zdjęciu) Archeolodzy szacują, że pochodzi ona z trzeciego tysiąclecia przed naszą erą, a dokładnie z ok. 2500 r. p.n.e.

Jako pierwsi geografią jako nauką czy też dziedziną filozofii zajmowali się greccy uczeni. Najwybitniejsi z nich to: Tales z Miletu, Herodot, Eratostenes, Arystoteles, Strabon czy Ptolemeusz, a pamięć o ich dziełach przetrwała do czasów dzisiejszych.

3. Geografia w starożytności

Choć najwięcej zasług przypisuje się starożytnych Grekom, to nie można zapominać o cywilizacjach starożytnego Wschodu. Już w IV w. przed naszą erą hinduskie wyobrażenia świata w swoich poematach przedstawili Ramajan i Makhabrata. Z kolei Chińczycy mieli spory wpływ na rozwinięcie kartografii – w swoich podróżach wykorzystywali kompas, znali zasadę niwelacji, rysowali liczne mapy (pierwsza pochodzi z VI w. pne). Ich wiedza nie wywarła jednak większego wpływu na późniejsze odkrycia ze względu na słabą łączność z europejskimi cywilizacjami.

W VIII wieku przed naszą erą legendarny Homer w Iliadzie i Odysei przedstawił swoje własne, mitologiczne wyobrażenie świata. Dopiero w VI w p.n.e. z powodu wielkiej kolonizacji odrzucono wzorce mitologiczne i zaczęto opierać się na wzorcach filozoficznych i przyrodniczych. Ogromny wpływ miała na to jońska szkoła filozofii przyrody.

Jednym z większych osiągnięć greckiej kultury było podanie dowód na kulistość ziemi przez Arystotelesa w IV wieku p.n.e. – były to m.in. cień naszej planety na tarczy Księżyca, znikanie i pojawianie się gwiazd. Do tego uważał on, że światem rządzą cztery żywioły (ziemia, woda, powietrze i ogień), a Ziemię uważał za samo centrum wszechświata.

W III wieku p.n.e. pierwszych pomiarów Ziemi dokonał Eratostenes z Cyreny. Według niego nasza planeta miała obwód 39,800 km, a więc jego obliczenia niewiele różniły się od przyjętych dzisiaj norm. To właśnie jego przypisuje się wprowadzenie terminu „geografia”. Miał także spore osiągnięcia w tworzeniu map, które opisywały świat, w którym on żył.

W tym samym czasie niezwykle ciekawe poglądy zaprezentował wybitny astronom i matematyk, Arystrach z Samos – to on jako pierwszy podał heliocentryczną teorię budowy świata. Według niego Ziemia obracała się wokół Słońca, które miało być w samym centrum wszechświata. Wyjaśnił też, że występowanie dnia i nocy jest spowodowane obracaniem się Ziemi wokół własnej osi.

Spory wpływ na rozwój geografii jako nauki miał także Hipparch. Ten sławny astronom w drugim wieku p.n.e. wprowadził podział koła na 360 stopni, a także stworzył podwaliny kartografii – w swoich dziełach wprowadził długość i szerokość geograficzną, a także opracował odwzorowanie azymutalne i stożkowe.

Odkrycia wyżej wymienionych postaci sprawiły, iż Grecy zainteresowali się otaczającym ich światem. Nie wystarczały im już tylko księgi czy też opowieści, bowiem większość z nich chciało na własną rękę poznać świat. Właśnie dlatego rozwiązano takie problemy jak: charakterystyka przestrzennego zróżnicowania, klasyfikacja zjawisk przyrodniczych, a także przeprowadzono strefowy podział Ziemi i zwrócono uwagę na wpływ klimatu na życie społeczne. Skutki przemyśleń na te wszystkie problemy zebrano w słynnym już Muzeum Aleksandryjskim, które powstało ok. 280 roku przed naszą erą. (na zdjęciu).

Wiele osiągnięć na swoim koncie mają również Rzymianie. To oni stworzyli obowiązujący do dziś zasób wiedzy o procesach rzeźbotwórczych i stref klimatycznych. Liczne wojny spowodowały, że Rzymianie interesowali się głównie wiedzą praktyczną – zbierali informacje o ludach podbitych, o tym jak się zachowują i jaki panuje klimat w ich krainach. Nie można zapominać o Klaudiuszu Ptolemeuszu. Ten Grek z pochodzenia reprezentował różne kierunki geografii, m.in. regionalną opisową i matematyczną. Stworzył też i ugruntował pogląd o geocentrycznej budowie świata.

4. Geografia w średniowieczu

W okresie wczesnego średniowiecza do zbioru geografii jako nauki nie doszło nic nowego – było to spowodowane tym, iż ówczesna nauka była niezwykle przywiązana do religii i wszystko co nie było zgodne z Biblią, od razu odrzucano. W tym okresie nastąpił jedynie rozwój map typu „O-T”: lądy otacza wszechocean utożsamiany z literą „O”, zaś litera „T” dzieliła Ziemię na trzy znane wówczas kontynenty: Azję – na górze, Europę i Afrykę. W centrum ówczesnego świata przedstawiano Jerozolimę.

Najdoskonalszym osiągnięciem średniowiecznych odkrywców było stworzenie portolanów – map morskich. Miały one kilka cech szczególnych, m.in. występowanie tzw. róż kompasowych, linii rumbowych, oznaczeń miejsc niebezpiecznych i flag z herbami. Opisy miejscowości wykonywane były prostopadle do linii wybrzeży.

Odrodzenie nauk geograficznych w średniowieczu nastąpiło na skutek wielkich odkryć geograficznych. W latach 1492-1493 Krzysztof Kolumb będący na w służbie króla Hiszpanii zorganizował pierwszą morską wyprawę mającą na celu znalezienie nowej drogi morskiej do Indii, choć faktycznie odkrył Amerykę. Kilka lat później Vasco Da Gama znalazł drogę morską z Hiszpanii do Indii wokół Afryki. Na początku XVI wieku Ferdynand Magellan jako pierwszy człowiek opłynął cały świat, a Amerigo Vespucci odkrył ujście Amazonki i zbadał Brazylię.

5. Geografia w renesansie

W tym okresie żyli i tworzyli przede wszystkim drukarze niderlandzcy: Merkator i Ortelius. Zasłynęli oni w geografii atlasowej, bowiem jako pierwsi stworzyli atlasy zgodne z dzisiejszą definicją.

Jako pierwszy na pomysł opracowania nowych map dla wszystkich części świata i krajów wpadł Merkator. Chciał by wszystkie jego dzieła zostały sprowadzone do jednego formatu i wydane razem jako książka. Jego najważniejsza mapa to mapa świata pt. „Nova At aucta orbis Terre descriptio ad usum navigantium emundate accommodata”, która została wydana w 1569 roku po raz pierwszy. W 1585 roku wydał atlas obejmujący Francję, Niemcy i Niderlandy, zaś w 1589 przedstawił Włochy, Bałkany i Grecję. Po jego śmierci owe dzieło dokończył jego syn, który w 1594 roku wydał aż 34 mapy.

Z kolei Abraham Ortelius sporządził on zbiór map Europy, pierwszy w historii atlas. Opublikował go w 1570 roku w Antwerpii pod nazwą „Theatrum orbis terrarum” („Sceny kuli ziemskiej”). Co ciekawe tworząc owe dzieła Ortelius kontaktował się z geografiami z najdalszych zakątków ziemi, by uzyskać prawdziwe i potwierdzone informacje. To sprawiło, iż w swoich mapach wymazał wiele błędów powtarzanym w przeszłości przez wieki. Przykładał on bardzo dużą uwagę do estetyki map, wykorzystywał wiele kolorów. Jest twórcą dzieła „Afzetter van kaerten” („Kolorystyka map”) , gdzie wg niego wody oznaczane powinny być na niebiesko, lasy – zielono, osiedla – czerwono, drogi – żółto, góry – brązowo.

6. Podział geografii

Kolejny, wielki rozwój nauk geograficznych miał miejsce w połowie XIX wieku, głównie za sprawą prac Aleksandra Humboldta i Karola Rittera. To oni doprowadzili do podziału geografii na fizyczną i społeczno-ekonomiczną, czego następstwem było wyspecjalizowanie się dyscyplin geograficznych.

Alexander Heinrich Friedrich von Humboldt był przyrodnikiem i podróżnikiem, osobą niezwykle wykształconą. Najbardziej interesowała go droga badań doświadczalnych, dlatego odnosił sukcesy na wielu polach. W swojej książce pt. „Kosmos” opisał wiedzę o przyrodniczym zróżnicowaniu powłoki ziemskiej. To dało początek geografii fizycznej.

Odmiennym typem geografia był Karl Ritter, który swoje działania opierał na studiowaniu i analizie różnych źródeł, bez badań własnych. Interesowały go przede wszystkim związki pomiędzy środowiskiem geograficznym a społeczeństwem. Właśnie jego uznaje się za ojca geografii społeczno-ekonomicznej.

a) Geografia fizyczna

Geografia fizyczna - jeden z podstawowych działów geografii (obok geografii społeczno-ekonomicznej, i geografii regionalnej), bada środowisko przyrodnicze jako całość (geografia fizyczna ogólna) oraz jego poszczególne komponenty (składniki). Oto jej podział:

• geomorfologia - bada formy powierzchni Ziemi i procesy ją kształtujące.

• Geologia – bada dzieje i budowę skorupy ziemskiej

• Hydrografia – rejestracja i opis stosunków wodnych hydrosfery

• hydrologia - bada wody w każdej postaci

• klimatologia, meteorologia i synoptyka - badania klimatu i prognozowanie pogody

• pedologia (geografia gleb) - gleby (patrz też: gleboznawstwo),

• biogeografia - świat roślinny i zwierzęcy

• geografia fizyczna kompleksowa - jednostki środowiska przyrodniczego i powiązania między nimi.

b) Geografia społeczno-ekonomiczna

Geografia społeczno-ekonomiczna - jeden z dwóch głównych działów geografii (obok geografii fizycznej), nauka zajmująca się przestrzennymi strukturami życia społecznego i gospodarczego oraz poszczególnych działów gospodarki.

• geografia ludności (demogeografia) – opis ludności zamieszkującej dany obszar

• geografia osadnictwa – badanie procesów powstawania i przekształcania się osiedli

• geografia rolnictwa – badania produkcji roślinnej i zwierzęcej

• geografia przemysłu – analiza procesów związanych z przemysłem

• geografia usług – analiza zróżnicowania usług

• geografia komunikacji, w tym: geografia transportu i geografia łączności – procesy zachodzące w sieciach

• geografia kultury – tworzy obraz ludności zróżnicowanej pod względem kultury

• geografia polityczna – opis zróżnicowania ludności pod względem partii politycznych

c) Geografia regionalna

Geografia regionalna – to jeden z trzech podstawowych składników geografii (obok fizycznej i społeczno-ekonomicznej). Zajmuje się przede wszystkim opisywaniem cech środowiska geograficznego (całokształt ożywionych i nieożywionych składników przyrody) na danych obszarach Ziemi. Jej podstawowe zadanie to synteza treści geograficznej, które są zazwyczaj zaczerpnięte z wiadomości zdobytych przez inne nauki geograficzne. Owe pojęcie po raz pierwszy wprowadził grecki geograf, żyjący w na przełomie er, Strabon.

d) Kartografia

Kartografia to po prostu nauka o mapach oraz o metodach tworzenia i korzystania z nich. Polega ona na przedstawieniu za pomocą umownych symboli wszelakich informacji począwszy na ukształtowaniu terenu, a kończywszy na gęstości zaludnienia. Brytyjskie Towarzystwo Kartograficzne podało obowiązującą do dziś jej wytłumaczenie, które brzmi: "to nauka, sztuka i technologia sporządzania map oraz ich badanie jako dokumentów nauki i dzieł sztuki"

7. Geografia a inne nauki

Z racji tego, iż geografia zazwyczaj ma podwójny przedmiot badań uważa się, iż należy ona do nauk przyrodniczych (przede wszystkim geografia fizyczna), ale też i do nauk społeczno-ekonomicznych (g. społeczno-ekonomiczna). Wiele poszczególnych działów geografii ma ścisłe związki z pokrewnymi im gałęziami nauki i wiedzy.

I tak geomorfologa łączy się z geologią i fizyką, klimatologia z fizyką, hydrografia z hydrologią i chemią, glacjologia z fizyką, geografia gleb z gleboznawstwem i biologią. Podobnie jest w przypadku geografii społeczno-ekonomicznej. geografia osadnictwa wiąże się z historią i urbanistyką, geografia ludności z demografią i statystyką.

8. Polscy geografowie

Pierwszego systematycznego opisu Polski dokonał znany kronikarz Jan Długosz w dziele „Chorographia Regni Poloniae”. Zawarł on tam informacje o ówczesnych granicach państwa polskiego, opisał klimat, wody, gleby czy rolnictwo.

Niewielu o tym, iż spory wpływ na rozwój geografii w państwie nad Wisłą miał Stanisław Staszic. Był on nie tylko geografem, lecz także działaczem, pisarzem, filozofem czy też księdzem. Jest autorem dzieła „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski”. Napisał także wiele opracowań geologicznych.

Wincenty Pol to chyba najbardziej zasłużony polski geograf. Za swój wkład w rozwój tejże nauki został nagrodzony m.in. Orderem Virtuti Militari. Zasłynął głównie z tego, że był pierwszym profesorem geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Objął tam drugą na świecie katedrę geografii, co było osiągnięciem na skalę światową. Trzeba tutaj pamiętać, iż Pol był samoukiem.

Warto wspomnieć również o Wacławie Nałkowskim. Był on nauczycielem geografii i najbardziej znanym reformatorem tego przedmiotu szkolnego. W swoim dorobku ma takie dzieła jak: „Zarys geografii powszechnej, rozumowej” (1887), „Zarys geografii powszechnej, poglądowej” (1895), „Wielki atlas geograficzny” (współautor, 1895–1906), „Ziemia i człowiek. Szkice i studia geograficzne” (1901), „Geografia fizyczna” (1904), „Dookoła Alp” (1904), „Zarys metodyki geografii” (1908).

W XX wieku bardzo duży rozgłos zdobył Eugeniusz Romer. To polski geograf, geopolityk i kartograf. Właśnie w tej ostatniej dziedzinie miał najlepsze osiągnięcia. Został współzałożycielem Książnicy-Atlasu, instytutu kartograficznego. Założył także pierwsze polskie kartograficzne czasopisma: Prace Geograficzne i Polski Przegląd Kartograficzny.

Bibliografia:

• „Historia Geografii Polskiej”, wydawnictwo PWN

• Podręcznik do geografii klasa 1, wydawnictwo PWN

• "Zarys Historii Kartografii"; Sirko Mieczysław; Wydawnictwo UMCS; Lublin 1999; strony: 15-75, 113-131; 159-190; 217-282

• Strony internetowe: wikipedia.pl i Onet.pl

Zdjęcia:

• Mapa z miasta Ga-Sur, http://www.algosobre.com.br/images/stories/geografia/cartografia_mapa.gif

• Muzeum Aleksandryjskie, www.egypt.blox.pl

• Przykładowy portolan, Krause, Johansen—Archivo Iconografico, SA/Orbis

• Jeden z atlasów Orteliusa

Autor opracowania:

Juć Rafał