GEOGRAFIA FIZYCZNA ŚWIATA
"Litosfera"
Procesy glacjalne
Lodowce i lądolody to trwałe pokrywy lodu, które powstają z nagromadzonego i przeobrażonego śniegu. Występują powyżej granicy wiecznego śniegu, na terenach płaskich z dużą ilością opadów i o niskich temperaturach. Tam, gdzie te opady nie podlegają całkowitemu stopnieniu, a więc tam gdzie przyrost masy śnieżnej przewyższa szybkość topnienia i sublimacji, formują się lodowce górskie i lądolody, które zajmują 10% powierzchni kontynentów.
![Lądolód skandynawski](geo_opracowania/geo240re/lodow_01.jpg)
www.wiking.edu.pl
Przesuwające się z różną prędkością lodowce niszczą, transportują oraz budują.
Jak niszczy lodowiec?
Wyróżniamy 3 rodzaje procesów erozyjnych (niszczących):
-
detersja (nazywana inaczej ścieraniem lub abrazją)- polega na wygładzeniu podłoża, za pomocą fragmentów skalnych, które znajdują się w stopie lodowca.
-
detrakcja- polega na wyorywaniu fragmentów skalnych od podłoża i włączeniu ich w masę lodowca.
-
egzaraja- czyli zdzieranie materiału z podłoża skalnego.
Niszcząca działalność lodowca polega przede wszystkim na żłobieniu podłoża i zboczy dolin materiałem skalnym zawartym w skale czyli moreną. Na twardych skałach niszcząca działalność lodowca objawia się w postaci mutonów (barańców), ogładzonych przez przesuwający się lód pagórków, które posiadają łagodny stok od strony nasuwania się lodowca, a stromy od strony przeciwnej. Powierzchnie takie określa się mianem wygładów lodowcowych, na których możemy odnaleźć takie drobne formy powierzchni jak:
-
rysy lodowcowe, zadziory lodowcowe, rynny lodowcowe, misy skalne oraz cyrki i żłoby lodowcowe.
Na obszarach zajętych przez pola firnowe powstają kotły lodowcowe (kary, cyrki lodowcowe). Są to półkoliste nisze o wklęsłym dnie, ograniczone z trzech stron ścianami skalnymi, ku dolinie opadają stromym progiem.
Gdy dolna część masy lodowca się przesuwa, utwory skalne pochodzące ze stoków szorują o podłoże tworząc zagłębienia. Gdy lodowiec ulegnie stopieniu, w zagłębieniach pozostaje woda tworząc jeziora. Przykładem cyrków w Tatrach są: Kotły Morskiego Oka i Czarnego Stawu oraz Kotły w Dolinie Pięciu Stawów, Kocioł Wielkiego Stawu oraz Kocioł Jagniątkowski.
Żłoby lodowcowe powstają w wyniku przekształcania dna i zbocza dolin przez spływające dawnymi dolinami rzecznymi jęzor lodowca. Kolejną formą rzeźby lodowcowej są karlingi. Które tworzą się, gdy dolne partie lodowca są podcinane przez lód.
Kocioł Wielkiego Stawu
![Kocioł Wielkiego Stawu](geo_opracowania/geo240re/lodow_02.jpg)
www.karkonosze.pl
Transport lodowcowy
Ilość materiału transportowanego oraz jego rozmiary zależą od masy lodu. Wyróżniamy transport: podlodowcowy, powierzchniowy oraz wewnątrz lodowcowy. Transport materiału odbywa się odpowiednio w dolnej części lodu, na powierzchni oraz wewnątrz lodowca. Jest on wstanie przenosić bardzo małe jak i bardzo duże bloki skalne na odległości kilkuset kilometrów. W wielkich lądolodach na powierzchni materiału jest niewiele, więcej wewnątrz, natomiast najwięcej występuje w dolnej części.
Akumulacja lodowcowa
W miejscach, gdzie obtapianie i parowanie przewyższa dostawę lodu, odbywa się odkładanie transportowanego materiału, proces ten może występować również pod lodem. Materiał morenowy może być transportowany:
-
na powierzchni jako morena powierzchniowa
-
w wewnątrz jako morena wewnętrzna
Materiały obu tych moren tworzą morenę ablacyjną.
-
po obu stronach lodowca jako morena boczna
-
między jęzorami jako morena środkowa
-
przy dnie jako morena denna
-
z przodu lodowca jako morena czołowa
Akumulacja jest wynikiem topnienia i cofania się lodowca, wtedy odsłoniony zostaje materiał transportowany.
Do najważniejszych form powstałych w wyniku działalności lądolodu należą:
-
morena czołowa- zespoły pagórków uszeregowane w wały, które ciągną się łukami równoległymi do dawnego czoła lądolodu. Materiały, które budują tę formę to: piaski, żwiry, głazy i gliny.
-
moreny boczne- powstają po zboczach doliny
-
morena denna- powierzchnia równinna lub pagórkowata, zbudowana z gliny morenowej, rzadziej z piasku. W większych zagłębieniach mieszczą się jeziora.
-
drumliny- są to pagórki zbudowane z gliny zwałowej, o kształcie zbliżonym do elipsy i wymiarach długości 100 do 1000 metrów, a wysokości 5-6 metrów.
![Lodowiec górski](geo_opracowania/geo240re/lodow_03.jpg)
Źródło: Świtalski E., Podstawy geografii fizycznej ogólnej z elementami geologii, Toruń 1999.
Rzeźba fluwioglacjalna
W rzeźbie fluwioglacjalnej, czyli powstałej na skutek roztopowej działalności wód lodowca (wód lodowca) również wyróżniamy formy erozyjne i akumulacyjne, czyli niszczące i budujące.
Zdolność niszczenia wód ablacyjnych jest dość duża, gdyż działa na nie ciśnienie hydrostatyczne. Do form rzeźby tego procesu możemy zaliczyć:
-
grańce lodowcowe, są to koliste zagłębienia w litej skale, powstałe na skutek tarcia o skały głazów na dnie szczeliny wprowadzonych w ruch wirowy przez wody spływające z lodowca.
-
doliny marginalne- utworzone przez rzeki płynące obok bocznych krawędzi lodowca
-
rynny przelewowe- rynny o głębokości kilku metrów wyżłobione przez wodę zgromadzoną w zagłębieniach
-
rynny polodowcowe- utworzone przez wody spływające szczelinami, długie i wąskie zagłębienia o stromych zboczach
-
pradoliny- długie doliny, niezbyt szerokie, utworzone przez wody topniejącego lodowca połączone z rzekami
![Lądoląd](geo_opracowania/geo240re/lodow_04.jpg)
www.wiking.edu.pl
Działalność akumulacyjna wód ablacyjnych
W czasie postoju lądolodu wypływają z lodowca wody, obciążone materiałem, który transportują, usypując stożki napływowe zbudowane głównie z piasków i żwirów zwane sandrami. Do form polodowcowych należą także inne formy będące wytworem wód roztopowych takie jak ozy i kemy.
Ozy to warstwowe wały o stromych ścianach, cechujące się falistymi grzbietami o długości kilkudziesięciu kilometrów i wysokości kilkudziesięciu metrów.
![akumulacja lodowcowa](geo_opracowania/geo240re/lodow_05.jpg)
www.wiking.edu.pl
Natomiast kemy to pagórki zbudowane z materiału osadzonego przez wodę w szczelinach równoległych do ciała lodowca. Widzimy, że zarówno same lodowce, lądolody jak i ich wody roztopowe mogą niszczyć i budować, tworząc piękne twory natury.
Bibliografia:
-
Stankowski W., Geografia fizyczna z geologią, Warszawa 1993
-
Świtalski E., Podstawy geografii fizycznej ogólnej z elementami geologii, Toruń 1999
-
Domachowski R., Makowska D., Vademecum Maturzysty geografia, Warszawa, 1996
-
Stasiak J., Zaniewicz Z., Vademecum matura 2009 geografia, Warszawa 2008