Lodowce i lądolody to trwałe pokrywy lodu, które powstają z nagromadzonego i przeobrażonego śniegu. Występują powyżej granicy wiecznego śniegu, na terenach płaskich z dużą ilością opadów i o niskich temperaturach. Tam, gdzie te opady nie podlegają całkowitemu stopnieniu, a więc tam gdzie przyrost masy śnieżnej przewyższa szybkość topnienia i sublimacji, formują się lodowce górskie i lądolody, które zajmują 10% powierzchni kontynentów.

www.wiking.edu.pl

Przesuwające się z różną prędkością lodowce niszczą, transportują oraz budują.

Jak niszczy lodowiec?

Wyróżniamy 3 rodzaje procesów erozyjnych (niszczących):

• detersja (nazywana inaczej ścieraniem lub abrazją)- polega na wygładzeniu podłoża, za pomocą fragmentów skalnych, które znajdują się w stopie lodowca.

• detrakcja- polega na wyorywaniu fragmentów skalnych od podłoża i włączeniu ich w masę lodowca.

• egzaraja-   czyli zdzieranie materiału z podłoża skalnego.

Niszcząca działalność lodowca polega przede wszystkim na żłobieniu podłoża i zboczy dolin materiałem skalnym zawartym w skale czyli moreną. Na twardych skałach niszcząca działalność lodowca objawia się w postaci mutonów (barańców), ogładzonych przez przesuwający się lód pagórków, które posiadają łagodny stok od strony nasuwania się lodowca, a stromy od strony przeciwnej. Powierzchnie takie określa się mianem wygładów lodowcowych, na których możemy odnaleźć takie drobne formy powierzchni jak:

• rysy lodowcowe, zadziory lodowcowe, rynny lodowcowe, misy skalne oraz cyrki i żłoby lodowcowe.

Na obszarach zajętych przez pola firnowe powstają kotły lodowcowe (kary, cyrki lodowcowe). Są to półkoliste nisze o wklęsłym dnie, ograniczone z trzech stron ścianami skalnymi, ku dolinie opadają stromym progiem.

Gdy dolna część masy lodowca się przesuwa, utwory skalne pochodzące ze stoków szorują o podłoże tworząc zagłębienia. Gdy lodowiec ulegnie stopieniu, w zagłębieniach pozostaje woda tworząc jeziora. Przykładem cyrków w Tatrach są: Kotły Morskiego Oka i Czarnego Stawu oraz Kotły w Dolinie Pięciu Stawów, Kocioł Wielkiego Stawu oraz Kocioł Jagniątkowski.

Żłoby lodowcowe powstają w wyniku przekształcania dna i zbocza dolin przez spływające dawnymi dolinami rzecznymi jęzor lodowca. Kolejną formą rzeźby  lodowcowej są karlingi. Które tworzą się, gdy dolne partie lodowca są podcinane przez lód.
Kocioł Wielkiego Stawu

 www.karkonosze.pl

Transport lodowcowy

Ilość materiału transportowanego oraz jego rozmiary zależą od masy lodu. Wyróżniamy transport: podlodowcowy, powierzchniowy oraz wewnątrz lodowcowy. Transport materiału odbywa się odpowiednio w dolnej części lodu, na powierzchni oraz wewnątrz lodowca. Jest on wstanie przenosić bardzo małe jak i bardzo duże bloki skalne na odległości kilkuset kilometrów. W wielkich lądolodach na powierzchni materiału jest niewiele, więcej wewnątrz, natomiast najwięcej występuje w dolnej części.

Akumulacja lodowcowa

W miejscach, gdzie obtapianie i parowanie przewyższa dostawę lodu, odbywa się odkładanie transportowanego materiału, proces ten może występować również pod lodem. Materiał morenowy może być transportowany:

• na powierzchni jako morena powierzchniowa

• w wewnątrz jako morena wewnętrzna

Materiały obu tych moren tworzą morenę ablacyjną.

• po obu stronach lodowca jako morena boczna

• między jęzorami jako morena środkowa

• przy dnie jako morena denna

• z przodu lodowca jako morena czołowa

Akumulacja jest wynikiem topnienia i cofania się lodowca, wtedy odsłoniony zostaje materiał transportowany.
Do najważniejszych form powstałych w wyniku działalności lądolodu należą:

• morena czołowa- zespoły pagórków uszeregowane w wały, które ciągną się łukami równoległymi do dawnego czoła lądolodu. Materiały, które budują tę formę to: piaski, żwiry, głazy i gliny.

• moreny boczne- powstają po zboczach doliny

• morena denna- powierzchnia równinna lub pagórkowata, zbudowana z gliny morenowej, rzadziej z piasku. W większych zagłębieniach mieszczą się jeziora.

• drumliny- są to pagórki zbudowane z gliny zwałowej, o kształcie zbliżonym do elipsy i wymiarach długości 100 do 1000 metrów, a wysokości 5-6 metrów.

Źródło: Świtalski E., Podstawy geografii fizycznej ogólnej z elementami geologii, Toruń 1999.

 
Rzeźba fluwioglacjalna

W rzeźbie fluwioglacjalnej, czyli powstałej na skutek roztopowej działalności wód lodowca (wód lodowca) również wyróżniamy formy erozyjne i akumulacyjne, czyli niszczące i budujące.

Zdolność niszczenia wód ablacyjnych jest dość duża, gdyż działa na nie ciśnienie hydrostatyczne. Do form rzeźby tego procesu możemy zaliczyć:

• grańce lodowcowe, są to koliste zagłębienia w litej skale, powstałe na skutek tarcia o skały głazów na dnie szczeliny wprowadzonych w ruch wirowy przez wody spływające z lodowca.

• doliny marginalne- utworzone przez rzeki płynące obok bocznych krawędzi lodowca

• rynny przelewowe- rynny o głębokości kilku metrów wyżłobione przez wodę zgromadzoną w zagłębieniach

• rynny polodowcowe- utworzone przez wody spływające szczelinami, długie i wąskie zagłębienia o stromych zboczach

• pradoliny- długie doliny, niezbyt szerokie, utworzone przez wody topniejącego lodowca połączone z rzekami

www.wiking.edu.pl

Działalność akumulacyjna wód ablacyjnych

W czasie postoju lądolodu wypływają z lodowca wody, obciążone materiałem, który transportują, usypując stożki napływowe zbudowane głównie z piasków i żwirów zwane sandrami. Do form polodowcowych należą także inne formy będące wytworem wód roztopowych takie jak ozy i kemy.
Ozy to warstwowe wały o stromych ścianach, cechujące się falistymi grzbietami o długości kilkudziesięciu kilometrów i wysokości kilkudziesięciu metrów.

www.wiking.edu.pl

Natomiast kemy to pagórki zbudowane z materiału osadzonego przez wodę w szczelinach równoległych do ciała lodowca. Widzimy, że zarówno same lodowce, lądolody jak i ich wody roztopowe mogą niszczyć i budować, tworząc piękne twory natury.

Bibliografia:

• Stankowski W., Geografia fizyczna z geologią, Warszawa 1993

• Świtalski E., Podstawy geografii fizycznej ogólnej z elementami geologii, Toruń 1999

• Domachowski R., Makowska D., Vademecum Maturzysty geografia, Warszawa, 1996

• Stasiak J., Zaniewicz Z., Vademecum matura 2009 geografia, Warszawa 2008

Autor opracowania:

Marta Kobus