Geografowie zaliczają do pustyń obszary, gdzie suma opadów w przeciętnym roku wynosi mniej niż 250mm. Opady deszczu na pustyniach i półpustyniach występują bardzo nieregularnie. Dany obszar mogą jednego roku nawiedzić gwałtowne burze i powodzie, po czym przez wiele następnych lat może tam nie spaść ani jedna kropla deszczu. Nie sposób precyzyjnie wyznaczyć granicy pustyni. Istnieje bardzo płynne przejście od pozbawionej prawie deszczu, prawdziwej pustyni do półpustyni z krótkimi porami deszczowymi.

Pustynie gorące i chłodne

Większość pustyń leży w pobliżu obu zwrotników Raka i Koziorożca. Są to pustynie gorące, gdzie promienie słońca padają bezlitośnie z bezchmurnego nieba. Jednak w nocy czyste niebo pozwala uciec ciepłu i wówczas zadziwiająco się ochładza. O świcie czasami pojawia się rosa. Pustynie Azji Środkowej są oddalone od strefy podzwrotnikowej. Położone są w głębi lądu, gdzie wieją suche wiatry. Pustynie takie, jak na przykład pustynia Gobi, są gorące latem, ale bardzo chłodne w zimie.

Jak powstają pustynie?

Podstawową przyczyną powstawania pustyń są czynniki klimatyczne. Suchość klimatu jest rezultatem wytworzenia się pasa wysokiego ciśnienia w strefie około 30 szerokości geograficznej. Sporadycznie tylko pojawia się układ niżowy przynoszący deszcz. Przykładem powstałej z tej przyczyny pustyni jest np. Sahara. Niektóre pustynie związane są z występowaniem zimnych prądów morskich, które u wybrzeży kontynentów schładzają zaległe nad nimi powietrze, nie dopuszczając do intensywnej kondensacji pary wodnej, co uniemożliwia skraplanie się jej i tym samym powoduje zanikniecie opadów. Do pustyń powstałych w związku z występowaniem zimnych prądów morskich należą: Atacama i Kalahari. Pustynie mogą się również tworzyć w tzw. „cieniu opadowym” ,po zawietrznej stronie gór na obszarach, gdzie panują suche wiatry lub na wybrzeżach, gdzie bryza morska, niosąca wilgotne powietrze, wyzwala wilgoć dopiero w głębi lądu.

Burze i erozje

Woda odgrywa ważną rolę w kształtowaniu rzeźby pustyni. Nawet niewielkie nawilgocenie skał sprzyja ich rozpadowi, gdy występują duże wahania temperatury między dniem a nocą. Burze mogą zdarzyć się bardzo rzadko, ale gdy już nadejdą, woda wypełnia wadi (suche doliny) i rozlewa się po całej okolicy. Strome wąwozy i rozległe usypiska skał i żwiru są wynikiem erozji wodnej. Po przejściu burzy woda szybko wysycha, a niektóre jeziora zmieniają się w słone równiny. Podstawowym czynnikiem wpływającym na tę rzeźbę terenu jest wiatr. Może on przesuwać ziarenka piasku po powierzchni, w wyniku czego powstają charakterystyczne faliste zmarszczki. Opadające cząstki poruszają inne ziarenka, które porwane przez wiatr transportowane są dalej. Piasek, który osadza się na powierzchni nabudowuje wzniesienia i tworzy doliny - w ten sposób powstają wydmy. Silne wiatry wiejące przez pustynie porywają z powierzchni ziemi cząstki zarówno drobne jak i grubsze. Te drugie nie unoszą się wyżej niż 2 metry nad powierzchnię, jednak pozostałe wędrują wysoko i mogą być transportowane na dalekie odległości. Pustynne burze, w trakcie których olbrzymie chmury pyłów unoszą się w powietrze, mogą stanowić poważne zagrożenie dla ludzi. Część pyłów przedostaje się do wyższych partii atmosfery i powraca na Ziemię podczas ulewnych deszczy, opadając na obszary oddalone o tysiące kilometrów.

Życie na pustyniach

Ponieważ temperatura na pustyni w dzień przekracza 55 °C, a nocą spada poniżej zera, zwierzęta i rośliny zamieszkujące pustynie, muszą sobie jakoś radzić z ekstremalnymi warunkami panującymi w miejscu ich zamieszkania. Muszą również umieć przetrwać długotrwałą suszę. Chociaż pustynie uważane są za zupełnie pozbawione życia, tak naprawdę tętnią nim. 

Wyobrażając sobie pustynię, widzimy zazwyczaj rozległy teren, który zajmuje tylko piasek. Rzeczywiście są takie fragmenty pustyń, gdzie nie ma życia, a gdziekolwiek się nie spojrzy, widzi się piasek, ale takie pustynie występują tylko fragmentami na Saharze.

Pustynie należą do najsłabiej zaludnionych obszarów Ziemi. Wielkie powierzchnie tworzą nadal pustkowia. Człowiek najwcześniej wkroczył na półpustynie (wykorzystując je jako tereny pastwiskowe) oraz na obszar oaz naturalnych. Dzięki sztucznemu nawodnieniu niewielką część pustyń i półpustyń zamieniono na tereny uprawne (sztuczne oazy). W ostatnich dwudziestu latach następuje szersze opanowywanie gospodarcze pustyń w związku z odkryciami geologicznymi i eksploatacją surowców mineralnych (ropa naftowa, gaz ziemny, rudy metali).

Roślinność

Oprócz pustyni Sonora, większość pustyń porasta rzadka roślinność, a niektóre z nich są po prostu obszarami piaszczystymi (Sahara), skalistymi (Mohave) lub kamienistymi (Gobi). Zazwyczaj pustynie są mozaiką różnorodnych typów roślinności. Tam, gdzie występuje woda, powstają oazy, w których żyje wiele roślin i zwierząt. Piasek w rzeczywistości pokrywa tylko 15 % powierzchni pustyń. Roślinność występująca na pustyniach jest albo rzadką roślinnością o charakterze stałym. która jest bardzo wytrzymła na działanie skrajnych czynników pogodowych, albo pojawia się tylko okresowo, po opadach. Główne przystosowania roślin pustynnych polegają na wykształceniu grubych łodyg, braku liści, wytworzeniu twardych kolców tkanek gromadzących zapasy wody.

Wiele gatunków roślin pustynnych, na przykład krzew kreozotowy (Larrea tridentata), posługuje się interesująca strategią zabezpieczającą mu przestrzeń bytową: jego korzenia wydzielają substancje, które zatruwają otaczającą glebę i w ten sposób uniemożliwiają wzrost innych roślin. Aby uchronić się przed roślinożercami, rośliny pustyń w swoich tkankach wytwarzają różnorodne olejki eteryczne, które czynię je niesmacznymi dla zwierząt. Takim pachnącym gatunkiem jest żożoba (Simmondsiachinensis), która zawiera olejki szeroko stosowane w przemyśle kosmetycznym.

W warunkach nieustannego niedoboru wody mogą przetrwać tylko gatunki bardzo wyspecjalizowane. Ponieważ wzrost i tworzenie nowych tkanek możliwy jest tylko przy udziale wody, rośliny pustynne starają się maksymalnie wykorzystać okresy opadów. Kaktus ocotillo, gdy spadnie deszcz i gleba zaczyna schnąć, wytwarza w łodydze drobne, zielone liście. Jeżeli deszcz pada siedem razy w ciągu roku, kaktus siedem razy wytwarza liście. które są zdolne do fotosyntezy. W czasie fotosyntezy są produkowane cukrowce, niezbędne do wzrostu roślin.

Na wiele pustyniach, gdzie pada deszcz pada raz w roku lub raz na dwa lata, po deszczu w czasie jednej nocy pustynia może okryć się kobiercem kwiatów. nasiona tych roślin są bardzo odporne na wyschnięcie. Kiełkują, rosną, wydają owoce i nasiona zaledwie w ciągu kilku tygodni, zawsze eksploatujące w stopniu maksymalnym rzadkie pojawienia się wody w swoim otoczeniu. Połotki i werbeny są typowymi gatunkami pustyń Ameryki Pł.

Świat zwierząt

Powierzchnia piaskowa pustyni może czasami nagrzać się do temperatury 87o C. Można więc sobie wyobrazić, z jakimi problemami spotykają się zwierzęta poruszające się po piasku. Musza one wykształcić więc jakieś efektywne sposoby lokomocji. Niektóre jaszczurki, kiedy odpoczywają, kolejno unoszą w górę swoje kończyny, a węże, unoszą łukowato ciało ponad podłoże i w ten sposób ich korpus w minimalnym stopniu styka się z gorącym piaskiem. Wiele innych zwierząt, a wśród nich północnoamerykańskie grzechotniki, ssaki i bezkręgowce, kryje się przed gorącem w norach. Legwan pustynny jest typową jaszczurką pustyń Sonora i Mohave. Wystawiając ciało do słońca, ogrzewa je do temperatury 38o C, a potem wysusza na żer.

Kaktusy służą jako miejsce schronienia i żerowania wielu gatunków zwierząt. Sowy zakładają gniazda w dziuplach kaktusów, a kolibry spijają nektar z ich kwiatów. Latające w nocy nietoperze również pija nektar i czyniąc to, zapylają kwitnące w nocy kaktusy cereusy z Ameryki Północnej. W nocy skata pekari lub świń pustynnych ryją pod kaktusami i przewracają je, kiedy poszukują w postaci korzeni, larw, robaków i innych małych bezkręgowców

Do innych mieszkańców pustyń południowego zachodu Ameryki Północnej zaliczają się króliki, na które polują kojoty i rysie rude. Ofiarami tych drapieżników są tez gryzonie, jaszczurki, węże i ptaki.
Pustynnymi  owadami są prostoskrzydłe, a szczególnie szarańczaki, występują na terenie wszystkich pustyń. Wielkie chmary szarańczy pustynnej potrafi jednorazowo ogołocić z liści wszystkie rośliny na terenie wielu kilometrów kwadratowych. W 1987 roku osobniki z wielkiego stada szarańczy, które odleciało z Afryki, zostały po kilku tygodniach zaobserwowane na Karaibach.

Na pustyni Namib niektóre żuki w sprytny sposób pozyskują wodę pitną. Stając na grzbiecie wydmy piaskowej, wystawiają w górę swe kończyny, na których skrapla się para wodna z mgieł. Kiedy utworzy się kropla wody, zwierzęta mogą zaspokoić swoje pragnienie.

Podział pustyń ze względu na elementy składowe:

• pustynie kamieniste (hamada) – całkowicie pozbawione drobnego materiału, który zostaje wywiany, a występują tylko nagie skały. Do tego rodzaju skał należą: znaczna część Sahary, zwłaszcza masywy Ahaggaru, Tibesti i Derfur oraz Hamada – el – Hamra, większa część pustyni arabskiej znaczne obszary Tybetu w Azji oraz Gór skalistych w Ameryce Północnej,

• pustynie żwirowe (serir) – zbudowane głównie z nieco grubszego materiału, mniej lub bardziej ogładzonego – taki charakter ma większość pustyń wchodzących w skład Sahary oraz większa część Gibsona w Australii,

• pustynie piaszczyste (erg) – pokryte piaskami, stale przemieszczanymi przez wiatry. Na obszarze tych pustyń występują suche doliny zwane wadi, którymi płynie woda w okresie rzadkich, ale gwałtownych opadów. Przykładem może być Wielki Erg Zachodni i Wschodni na Saharze, Nefud na Półwyspie Arabskim, pustynie australijskie – Wielka Pustynia Piaszczysta, Wielka Pustynia Wiktorii, pustynie azjatyckie – Karakum, Kyzył – kum, część Gobi, Takla Makan, pustynie amerykańskie – Słona, Mohwe, Atacama.

Podział pustyń ze względu na ukształtowanie powierzchni:

• pustynie górskie

• pustynie wyżynne

• pustynie nizinne

Podział pustyń na podstawie klasyfikacji klimatyczno – regionalnej:

• pustynie lodowe (Grenlandia, Antarktyda)

• pustynie kontynentalne (Gobi, Takla Makan, Kyzył–kum, Kara-kum)

• pustynie obszarów strefy zwrotnikowej (Sahara, Wielka Pustynie Wiktorii)

• pustynie związane z zimnymi prądami morskimi (Atacama, Namib)

Sahara

Sahara jest największa pustynią świata. Miejscami znajdują się tam wysokie wydmy, ale większa część pustyni jest skalista. Niesione wiatrem piaski nadały górom niesamowite kształty. W niektórych miejscach przez całe lata nie pada deszcz. Niebo jest zawsze czyste a w lecie temperatury należą do najwyższych na świecie i dochodzą do 43°C. Zimy są chłodniejsze, a noce mogą być mroźne. Na Saharze mieszka tylko około 2 mln ludzi, głownie w pobliżu oaz. Nawadniają oni niewielkie ogródki i uprawiają palmy daktylowe, kukurydzę, jęczmień, pszenicę, owoce i warzywa. Nomadowie, żyjący poza oazami, przemierzają pustynie ze swymi kozami, owcami i wielbłądami. Przed tysiącami lat Sahara była bardziej wilgotna. W suchych dziś dolinach płynęły rzeki i mieszkali ludzie, Obok nich żyją słonie, żyrafy, bawoły i hipopotamy. Dawni mieszkańcy tych rejonów pozostawiali po sobie wyroby garncarskie i groby. Na dnie wyschniętych jezior znaleziono haczyki do połowu ryb, pochodzące z epoki kamiennej, i resztki wielkich, spalonych drzew.

Tereny nawadniane przez Nil

Ziemie leżące wzdłuż Nilu jawią się jako zielona wstęga biegnąca przez pustynię. W porze deszczowej rzeka występuje z brzegów i zalewa pobliskie tereny występujące z brzegów i  zalewa pobliskie tereny żyznym mułem. W Sudanie wody zasilają wielkie bagna papirusowe Sudanu, gdzie miejscowa ludność wypasa bydło wśród soczystej roślinności.

Pustynnienie (desertyfikacja)

proces degradacji środowiska w klimacie suchym, przy rocznej sumie opadów od 100-300mm., zwłaszcza na obrzeżach istniejących pustyń. Pustynnienie poprzedzane jest zazwyczaj degradacją glebową.

Przyczyny pustynnienia:

a) przyrodnicze:

• klimat zwrotnikowy suchy

• zimny prąd morski

• bariera gór (przyczyna orograficzna)

b) antropogeniczne:

• niszczenie roślinności, wycinanie lasów

• nadmierny wypas zwierząt

• zmiana suchych łąk w pola uprawne lub uprawa zbyt nachylonych stoków

• porzucanie tradycyjnych technik uprawy na rzecz rolnictwa towarowego

• złe melioracje powodują zasolenie terenów nawadnianych

• działalność górnicza (tworzenie leja depresyjnego)

• nadmierne nawożenie

Skutki pustynnienia:

• zmniejszenie ilości pastwisk

• brak wody powierzchniowej

• zmniejszenie produkcji rolnej, mniej pól

• zamiana terenu w pustynie  

Ciekawostki:

• Około 1/8 powierzchni lądowej kuli ziemskiej zajmują pustynie

• Najdłuższy w dziejach okres suszy został przerwany w 1971 r., kiedy na pustyni Atakama w Chile spadł deszcz po raz pierwszy od 400lat

• Arabska nazwa pustyni brzmi erg, co oznacza morze piasku

• Najwyższa temperaturę w cieniu wynoszącą 58 °C zanotowano w Libii w 1922 r.

• Na obszarach zachodniej Sahary różnica temperatur pomiędzy dniem a nocą może dochodzić do 45°C

• Najwyższe wydmy piaszczyste występują we wschodniej Algierii. Ich wysokość sięga 430 m.

• Podczas suszy pustynia powiększa się w tempie 100km2 dziennie.

• Sahara nawiedzana jest przez uciążliwe burze piaskowe. Wywołują je wiatry, które mają różne nazwy: simoon, sirocco lub chamsin

• Słowo Sahara znaczy w języku arabskim „pustynia”

• Kiedy silny wiatr wieje ponad wysokimi wydami piasek „dymi”, a podmuchy wywołują charakterystyczne, jękliwe dźwięki. Miejscowi ludzie nazywają ten wiatr „Duchem Raula”, wieszczącym śmierć.

• Najwyższa temperatura zanotowana na Saharze wynosiła 84°C. Jednocześnie temperatura w górach Tibesti może zimą spadać do -15°C

Bibliografia:

• „Wielka encyklopedia geograficzna świata”; wyd. Kurpisz

• Encyklopedia powszechna PWN; 1996

• ŚWIAT WIEDZY – „Krajobrazy pustynne”

• M. P. Pietrow, Pustynie kuli ziemskiej, PWN, Warszawa 1976,.

• Ziemia, Encyklopedia Geograficzna Świata IX, Opres, Kraków 1997,

Autor opracowania:

Kamila Mosakowska