Rzeźbotwórcza działalność wód morskich obejmuje wąską strefę kontaktu wody z lądem, zwaną wybrzeżem. Wybrzeże składa się z części nadwodnej - brzegu i podwodnej - podlegającej działaniu ruchów wody morskiej, fal, pływów lub prądów., które modelują pierwotną rzeźbę brzegu morskiego. Efekty działalności morza zależą nie tylko od ruchów wody morskiej, ale i od rzeźby wybrzeża - wysokość i stromość, jego budowa geologiczna oraz głębokość przy brzegu.

Pod wpływem aktywności wód morskich w strefie wybrzeża dochodzi do przekształcenia istniejącej wcześniej rzeźby na obszarach , które uległy zalaniu tzw. wybrzeża zanurzone lub wynurzeniu i towarzyszące mu powstawanie wybrzeża wynurzonego. Woda , która wkracza na obszar o urozmaiconej rzeźbie tworzy określony typ wybrzeża. Wyróżniamy wybrzeża dalmatyńskie, fierdowe(obszar wyżynny), szkierowe, fiordowe, riasowe, limanowe, ferdowe (obszar nizinny).

Wybrzeże dalmatyńskie to wybrzeże powstałe poprzez zalanie obszaru górskiego, którego pasam znajdują się równolegle do linii wybrzeża. Możemy na nich zaobserwować wydłużone ciągi wysp, wąskich półwyspów oraz zatok, który również są ułożone równolegle do linii wybrzeża. Idealnym przykładem mogącym posłużyć na wzór opisywanego przeze mnie wybrzeża jest wybrzeże Dalmacji.

Kolejnym typem wybrzeża, który możemy zaobserwować w Szwecji jest wybrzeże fierdowe charakteryzujące się tym, że powstaje w wyniku zalania płytkich dolin polodowcowych.

Wybrzeże powstałe w wyniku zalania morzem obszarów akumulacji polodowcowej, to wybrzeże ferdowe. Spotykamy na nim liczne rozległe i głębokie rynny ciągnące się z lądu i wpadające do morza. Występuje na wschodnich wybrzeżach Danii, w okolicach Nowego Jorku.

Wybrzeże fiordowe to wybrzeże powstałe w wyniku zalania morzem długich, głębokich dolin lodowcowych. Występowanie: pn. wybrzeże Norwegii, Islandia, Chile, Alaska, zach. Kanada, Grenlandia, Antarktyda.

Wybrzeże szkierowe jest efektem zalania obszaru polodowcowego na którego terenie znajdują się liczne mutony zwane również baranimi łbami. Mutony te tworzą setki małych, skalistych wysepek. I tak aby móc je podziwia musielibyśmy wybrać się do Finlandii Szwecji czy na Alaskę.

Wybrzeże utworzone przez częściowo zalane doliny śródgórskie biegnące poprzecznie do linii brzegowej to wybrzeże riasowe. Występuje w Bretanii, Hiszpanii, Portugalii.

Ostatnim typem wybrzeża jest wybrzeże limanowe, które powstaje w skutek zalania ujścia rzek rozcinających jarami obszar przybrzeżny o budowie płytowej, Jak np. Wybrzeże Morza Czarnego, wschodnie wybrzeża Zatoki Gwinejskiej.

Wybrzeża namorzynowe tworzą się w gorącym klimacie, w strefie gdzie występują duże amplitudy. Są płaskie, porośnięte lasami i zaroślami rosnącymi przy brzegu morza, w wodzie. Przykładem może być Nowa Gwinea, Kuba, Kolumbia czy Zatoka Bengalska.

Marszowe wybrzeża charakteryzują się płaską, rozległą powierzchnią. Uformowały się przez akumulację materiału rzecznego w lagunach a w późniejszym stadium rozwoju zarastaniem roślinnością. Możemy je zaobserwować w okolicach Międzyzdrojów.

Wybrzeże wulkaniczne, powstałe w miejscu gdzie wulkan wyrasta bezpośrednio z morza lub tam, gdzie produkty jego erupcji budują linię brzegową, słyną z tego, że tworzą się wokół nich liczne wyspy koliste zatoki czy wysokie stożki wulkanów. Występowanie: wyspy: Madera, Santoryn, Samoa Zach., Hawaje

Na uwagę zasługują również wybrzeża uskokowe, powstałe przez zalanie rowu tektonicznego lub obszaru pociętego uskokami. Występowanie: Morze Czerwone, Dekan, Zatoka Kalifornijska

Wybrzeże mierzejowe - powstałe w wyniku działalności prądów przybrzeżnych, które tworzą mierzeję i zalewy. Możemy je zaobserwować na płw. Helskim, Mierzei Wiślanej, Bukowie.

Wybrzeże Mierzejewo-zalewowe powstaje podczas odcięcia zatoki mierzeją.

W skutek odcięcia płytkiej zatoki od otwartego morza wałem piaskowym powstaje wybrzeże lidowo- lagunowe.

Efekty działalności morza zależą również od rzeźby wybrzeża Wody znajdujące się w strefie wybrzeża są w ciągłym ruchu, który uzależniony jest głównie od tego czy dane wybrzeże jest wysokie czy niskie. Na wybrzeżu wysokim przeważa niszcząca działalność morza, na niskim - budująca.

Wybrzeża wysokie powstały w skutek zalania przez morze obszarów wyżynnych lub górskich. Są zbudowane najczęściej ze skał krystalicznych, stosunkowo odpornych na procesy niszczenia przez falę. Proces ten nosi nazwę abrazja. Fale morskie stale uderzają o strome ściany wysokiego wybrzeża powodują podcinanie brzegu i wymywanie materiału skalnego. Wskutek tego procesu tworzy się nisza abrazyjne. Klif, czyli stale cofający się wysoki brzeg wpływa na powstawanie platformy brzegowej. Tworzy się ona ze zniszczonego klifu, który następnie wynoszony jest w kierunku morza.

Wzdłuż brzegu tworzą się prądy litoralne, transportujące materiał wzdłuż brzegu. W efekcie końcowym prowadzi to do powstawania mierzei.

Klif żywy jest położony w strefie oddziaływania fal i jest przez nie niszczony tworząc ostro zarysowaną krawędź. Klif martwy jest położony poza strefą oddziaływania fal, więc nie podlega procesowi abrazji. Klif odmłodzony natomiast charakteryzuje się tym, ze jest podcinany przez fale w skutek obniżenia się wybrzeża.

Ze względu na ułożenie warstw skalnych możemy rozróżnić klif strukturalny, czyli utworzony w warstwach nachylonych w stronę lądu oraz klif ześlizgowy utworzony w warstwach nachylonych w stronę morza lub jeziora.

W obrębie klifów powstają różne formy tj. ostrogi, cyple, ostańce skalne, iglice skalne, ostańce abrazyjne, jaskinie nadmorskie, łuki skalne, nisze abrazyjne, mosty skalne oraz podciosy brzegowe. Ostańcami skalnymi nazywamy wzniosy powstałe w wyniku wietrzenia, erozji i denudacji. Występują one jako odizolowane formy terenu, posiadają zwykle strome, skaliste stoki, które są pozostałościami większego masywu skalnego. Możemy wymienić różne rodzaje ostańców wapiennych – mogoty i humy. Odmianą ostańców są twardziele, które bazują na ich genezie. Iglica skalna to pionowa skała o kształcie przypominającym igłę. Ma bardzo ostre stoki, które wraz z wzrostem wysokości zwężają się. Na zakończeniu iglicy występują załamania o dużych kątach natarcia. Ostaniec abrazyjny to podobnie jak zwykły ostaniec skalny, wzniesienie powstałe w wyniku procesów wietrzenia. Zwykle jednak znajduje się na morzu, często występują w Irlandii jako pojedyncze, odizolowane masy skalne. Mostami skalnymi nazywamy naturalną formę skalną, która swoim kształtem przypomina most. Tworzy się na drodze różnych mechanizmów np. przez zawalenie się części stropu jaskini. Podciosy brzegowe to zagłębienia u podstawy klifu powstałe w wyniku erozyjnej działalności fal morskich.

Wybrzeża płaskie, niskie czyli powstałe w wyniku działalności akumulacyjnej, to wybrzeża, których strefa brzegowa jest stale zalewana przez fale i nosi nazwę plaży. W rejonie plaży i tam gdzie może jest stosunkowo płytkie odbywa się przemieszanie materiału przez fale i prądy przybrzeżne - tworzą się płycizny i szerokie rozbudowane plaże - na linii brzegowej słabo rozwiniętej. Na wybrzeżach płaskich możemy zaobserwować tworzenie się zalewów, mierzei lub kos.

Spośród wybrzeży niskich możemy wyróżnić wybrzeża mierzejo we, koralowe, namorzynowe i lagunowe.

Wybrzeże koralowe (rafowe) to wybrzeże powstające w strefie ciepłej, gdzie budują się korale i inne zwierzęta morskie, skąd nazwa Największa rafa koralowa ciągnie się wzdłuż wschodnich wybrzeży Australii - jest to wielka rafa koralowa, sięgająca ok. 2000 km, wokół wysp rafy koralowe tworzą bariery w formie pierścieni – noszących nazwę atole.

Wybrzeża namorzynowe występują w strefie ciepłej w pobliżu lasów namorzynowych. W czasie odpływu korzenie drzew rosnących nawet na obszarze płytkiego dna morskiego, chronią brzeg przed niszczącą działalnością fal.

Wybrzeże powstałe w wyniku odsłonięcia płytkiej zatoki (laguny) przez wynurzoną ławicę to wybrzeże lagunowe. Przykładem takiego wybrzeża jest wybrzeże Adriatyku - okolice Wenecji

W miejscach, gdzie pływy są duże powstają równiny pływowe, które są zalewane podczas przypływu w wyniku czego są nadbudowywane osadami niesionymi przez falę pływową. Tego typu wybrzeża możemy zaobserwować na obszarze Holandii i Niemiec.

Wybrzeże eoliczne to wybrzeże powstałe w wyniku nawiewania piaski na wybrzeże morza, wypełniania wodą morską zagłębień terenu powstałych przez wywiewanie piasku. Charakteryzuje się piaszczystymi wybrzeżami z wydmami i licznymi półkolistymi zagłębiami.

Wybrzeża, które ze względu na kształt i sposób formowania trudno zaliczyć jednoznacznie do stromych lub płaskich nazywamy:
- wyrównanymi , np. wybrzeża Zatoki Biskajskiej, powstały w wyniku niszczenia wysuniętych w morze półwyspów i przylądków
- limanowymi, np. pł.-wsh. wybrzeża Morza Czarnego, powstają na skutek zalania przez morze ujść dolin rzecznych na obszarach o budowie płytowej, następnie całkowitemu lub częściowemu odcięciu ich kosami - wałami piaszczystymi.

Innym przykładem rzeźbotwórczej działalności wód morskich jest tworzenie się raf koralowych. Powstają one w wyniku narastania kolonijnych organizmów żywych np. Glonów wapiennych i gąbek. Rafy tworzą siew wodach czystych o dużej przezroczystości. Największą zaobserwowaną rafą jest rafa powstała w Australii- Wielka Rafa Koralowa, u wybrzeży Florydy. Można wyróżnić trzy główne typy raf. Rafę przybrzeżną, która czasem przekształca się w rafę barierową, zamykającą fragment morza. Trzecim typem raf nazywamy atol, czyli rafa o kształcie kolistym, wewnątrz której występuje laguna. Walorem występowania raf koralowych jest to, że stanowią miejsce pełne różnych gatunków ryb, mięczaków oraz roślin. Przez co stanowią niezwykłą atrakcje dla turystów.

Pod wpływem ruchów wody morskiej zmienia się ukształtowanie brzegu. Tam, gdzie brzeg jest stromy i wysoki i gdzie głębokość dna jest duża dominuje erozja morska, czyli abrazja Natomiast tam, gdzie brzeg jest niski i płaski i dno jest płytkie przeważa akumulacyjna działalność morza.

Erozja morska, inaczej abrazja polega na tym, że fale morskie uderzają w klif z ogromną energią. Ponadto w szczelinach skalnych u podnóża klifu fale morskie sprężają powietrze, a kiedy dochodzi do rozprężenia dochodzi od powiększania szczelin i kruszenia skał. Na ten oberwany materiał skalny kierowana jest energia fal, co powoduje jego dalsze rozdrabnianie i wynoszenie w morze. W efekcie brzeg morski cofa się. W miejscu gdzie doszło do zniszczenia klifu powstaje platforma abrazyjna – czyli lekko nachylona w kierunku morza powierzchnia skalna. Pod wpływem przemieszczania się po niej materiału skalnego dochodzi do jej zrównania. Osady akumulowane są za platformą akumulacyjną co w efekcie końcowym prowadzi do powstania platformy akumulacyjnej. Składa się ona z rozdrobnionych okruchów skalnych – piasków i żwirów, pochodzących z niszczonego klifu.

Akumulacyjna działalność morza polega na tym, że przy płaskich brzegach gdzie dno jest płytkie a siła transportująca ruchów wody morskiej mała, następuje akumulacja przemieszczanego przez nie materiału skalnego. W ten sposób tworzy się plaża zbudowana ze żwirów lub piasków. W miejscu występowania wybrzeży płaskich o rozwiniętej linii brzegowej pod wpływem pływów, prądów morskich powstają długie i wąskie, piaszczyste półwyspy i wały. Prądy morskie wpływają na powstawanie kos, czyli odcinających ujść rzek o dolinach głęboko wciętych w podłoże, które są częściowo lub całkiem zamknięte w ten sposób doliny rzeczne nazywane są limanami (np. liman Dniestru). Ponadto powstają mierzeje, piaszczyste wały odcinające częściowo lub całkowicie zatokę morską od otwartego morza. Zatokę, która jest całkowicie zamknięta nazywa się zalewem (np. Zalew Wiślany na Bałtyku), całkowicie odcięta zatoka tworzy jezioro nadbrzeżne (np. Łebsko w Polsce).

Pod wpływem falowania w strefie przybrzeżnej powstają równoległe do brzegu piaszczyste ławice, pooddzielane przegłębieniami, zwanymi rynnami. Po wystąpieniu sztormu układ ławic ulega całkowitej zmianie. Na wybrzeżach gdzie występują duże wahania poziomu wód morskich, w czasie odpływu te ławice wynurzane są nad powierzchnię wody.

W jaki sposób powstaje mierzeja?

Mierzeja powstaje na skutek zmniejszenia dostawy piasku, który buduje te formy, mogą być one przerywane lub niszczone. Pod wpływem zmniejszenia dostawy piasku pod wpływem prądów morskich powstają równoległe do brzegu piaszczyste ławice pooddzielane przegłębieniami, zwanymi rynnami. Na wybrzeżach, gdzie występują duże wahania poziomu wód morskich ławice te wynurzają się na powierzchnię wody. Wynurzające się przy wybrzeżach ławice noszą nazwę lido.

W jaki sposób możemy chronić brzegi morskie?

Jednym ze sposobów są ostrogi, czyli wbite w dno drewniane pale tworzące linię prostopadłą w stosunku do fal i brzegu. Do zadań ostróg należy rozbijanie fal i zmniejszanie ich niszczycielskiej energii. Kolejnym sposobem są betonowe umocnienia, które buduje się z betonowych bloczków lub łomu skalnego. Wejścia do portów chronione są falochronami, których wyjście jest zwrócone w przeciwną stronę do wiejących wiatrów.

Bibliografia:

• Jacek Poławski Zdasz Maturę z geografii (Geografia fizyczna)

• Roman Domachowski, Dorota Makowska Vademecum maturzysty GEOGRAFIA

• „Oceany i morza” encyklopedia geograficzna świata VII

• Kraków 1997 str.41-47, 55-61

• „Podstawy geografii fizycznej" Edward Świtalski Turpress Toruń 2002 str. 124-126

• „Geografia 1” podręcznik dla i klasy gimnazjum Edward Dudek, Jan Wójcik Wiking Wrocław 1999

• Piotr Czubla, Elżbieta Papińska „Geografia Fizyczna” podręcznik dla liceum ogólnokształcącego (zakres rozszerzony)

Obrazki:

• http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=143 o (wybrzeże fiordowe)

• http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/wybrzeze_dalmatynskie.gif (w. dalmatyńskie)

• http://m.onet.pl/_m/6a0d7bc8dbf652f63a1bb176d45f9654,2,1.jpg

• http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/wybrzeze_mierzejowo-zalewowe.gif

• http://www.zgapa.pl/zgapedia/data_pictures/_uploads_wiki_mini_00x70/0/14klif9maly.jpg

• http://th.interia.pl/30,b7417a9602357250/101511.jpg

Autor opracowania:

Ewa Mazurek