Rozwojem demograficznym nazywamy zmiany współczynnika urodzeń i zgonów w rożnych społeczeństwach następujących według jakiegoś porządku. Różnica między współczynnikiem urodzeń a zgonów to współczynnik przyrostu naturalnego. Można go obliczyć za pomocą wzoru:

• W_pn= U_t -Z_t/L*1000‰

  Gdzie:
  W_pn - współczynnik przyrostu naturalnego
  U_t - to liczba urodzień w roku t
  L -   to średnia liczba ludności w roku t
  Z_t - to liczba zgonów w roku t

Współczynnik zgonów i urodzeń obliczmy z następujących wzorów:

• W_U=U_t/L*1000‰

• W_Z=Z_t/L*1000‰

  Gdzie:
  W_Z - współczynnik zgonów
  W_U - współczynnik urodzeń
  U_t - to liczba urodzień w roku t
  L -   to średnia liczba ludności w roku t
  Z_t - to liczba zgonów w roku t

Współczynnik urodzeń zależy głównie od stopnia rozwoju gospodarczego, ponieważ im bogatsze państwo tym współczynnik ten jest mniejszy. Ludzie goniąc za pieniędzmi, awansami zapominają o swojej najważniejszej powinności  urodzeniu i wychowaniu potomstwa. Dlatego tez struktura demograficzna ulega zmianie, ponieważ spada odsetek dzieci się rodzących.

Na liczbę zgonów istotny wpływ ma rozwój medycyny (opieka zdrowotna, szczepienia ochronne), ale i uprawianie sportu, prawidłowe odżywianie, brak nałogów, umiejętność radzenie sobie ze stresem.  Znaczenie mają również warunki środowiska przyrodniczego, warunki zamieszkania, charakter pracy zawodowej a nawet stan cywilny (udowodniono naukowo ze osoby będące w związkach małżeńskich żyją dłużej).
Według współczynnika umieralności społeczeństwo można określić jako młode i starzejące się. W społeczeństwach młodych znaczny odsetek stanowią dzieci  i młodzież, notuje się również niską umieralność  natomiast w społeczeństwach starzejących się występuje podwyższony współczynnik zgonów i rośnie liczba ludzi starszych.

Na podstawie wartości współczynnika przyrostu naturalnego  wyróżniono 5 faz rozwoju demograficznego.

• I fazą nazywamy okres w historii ludzkości, kiedy liczba zgonów jak i urodzeń była bardzo wysoka. Znaczy to, że przyrost naturalny był niezbyt duży. Spowodowane to było tym ze społeczeństwa żyły ze zbieractwa i myślistwa, bazowały tylko na tym, co wyprodukowała dla nich przyroda. Ludzie żyli ok. 35 maksymalnie do 40 lat. Obecnie w tej fazie znajdują się tylko ludy zacofane nadal żyjące z koczownictwa i zbieractwa np. plemienia murzyńskie z Afryki.  Długość życia takich ludzi uległa polepszeniu dzięki tzw. ,,zielonej rewolucji”. Zwiększenie produkcji żywności przyczyniło się do spadku umieralności z powodu głodu. Takie społeczeństwo możemy określić jako młode. Decyduje o tym fakt zmniejszenia się umieralności niemowląt dzieci i młodzieży. W tej fazie występuje duża dzietność kobiet ze względu na to ze zamożność i bezpieczeństwo socjalne zależy od pracy licznej rodziny szczególnie od liczby mężczyzn . Występuje małe znaczenie antykoncepcji i aborcji.

• W fazie II zmniejsza się współczynnik liczby zgonów a współczynnik urodzień pozostaję bez zmian. Zmiana liczby zgonów związana jest z osiągnięciami medycyny i większego wpływu służby zdrowia na przeciętnego człowieka.  Mimo to srednia życia człowieka waha się w przedziałach 45 do 60 lat. Takie społeczeństwo określamy jako młode. Dla tej fazy cyklu charakterystyczna jest eksplozja demograficzna społeczeństwa. Obecnie II faza cyklu demograficznego występuje w wielu rozwijających się krajach Afryki, Azji.

  Eksplozja demograficzna - gwałtowny, lawinowy wzrost liczby ludności (rzędu powyżej 3% rocznie) spowodowany szybkim spadkiem umieralności przy utrzymującej się wysokiej liczbie urodzień. Nastąpiła ona pod koniec XVIII wieku na skutek pierwszej rewolucji przemysłowej, co było przyczyną wzrostu poziomu życia. Wynaleziono wtedy szczepionki przeciwko dżumie, gruźlicy, ospie, tyfusowi i dyfterii. Liczba ludności świata wyniosła miliard w 1830 roku;  dwa w 1930; trzy- 1960; cztery –1978; pięć –1987; sześć- 1999. Przewiduje się jednak ze w XXI wieku znacznie zmniejszy się liczba urodzień i zmaleje liczba zgonów. Wydłuża się, bowiem przeciętny wiek człowieka i jest coraz mniej dzieci.

 Państwa, których dotknęła eksplozja demograficzna muszą sobie poradzić z następującymi problemami:

• Konieczność ponoszenia wysokich nakładów  na opiekę zdrowotną, oświatę

• Przeludnienie wsi

• Masową wędrówkę do miast (zapewnienie wystarczającej liczby miejsc zamieszkania)

• Wzrost bezrobocia

Próbowano zahamować eksplozje demograficzna jednak nie udało się to w wielu krajach m.in. w krajach słabo rozwiniętych ze względu na wiele przyzwyczajeń i tradycji kulturowych, religijnych  (każde dziecko pochodzi od  Boga). Ograniczono liczbę urodzień w Chinach wprowadzając system 2+1, zmniejszył się tez współczynnik urodzeń w krajach Ameryki Łacińskiej, Afryki Północnej czy krajach Bliskiego Wschodu.  Pozwoliło to na rozwój gospodarczy i ułatwiło zaspokojenie potrzeb żywieniowych ludności tych kontynentów. 

W krajach słabo rozwiniętych obserwuje się szybki wzrost liczby ludności, w rozwijających się- wolniejszy wzrost  natomiast w rozwiniętych spadek liczby urodzień. Po okresie eksplozji demograficznej w Europie, Australii i Oceanii, Ameryce Północnej wystąpiło wyraźne spowolnienie rozwoju demograficznego.

• Faza III nie różni się zbytnio od fazy II. Spadek współczynnika zgonów jest nieznaczny, ale spada liczba urodzień jednak współczynnik  przyrost naturalnego  nadal jest umiarkowanie wysoki. Srednia długość życia przeciętnego człowieka wzrasta do 65 lat. Faza III charakteryzuje państwa o wzrastającej zamożności społeczeństwa.

• W fazie IV stopa zgonów utrzymuje się na stałym poziomie nadal zmniejsza się współczynnik urodzień. Jest to pierwszy krok do rangi społeczeństwa starzejącego się, ponieważ przyrost naturalny jest niski.
  Wiek życia przekracza już 65 lat. Tą fazę można przypisać krajom zamożnym takim jak Stany Zjednoczone czy kraje rozwinięte Europy Środkowej.

• Ostatnią fazą w rozwoju demograficznym jest faza V, która nie wróży dobrze społeczeństwom, w których występuje, społeczeństwom starzejącym się, gdzie współczynnik przyrostu jest zerowy lub ujemny. Znaczy to tyle ze liczba urodzień jest równa liczbie zgonów i ma tendencje malejącą (mniej ludzi się rodzi niż umiera). Ta faza występuje w krajach takich jak Niemcy, Polska, Czechy, Rumunia, Bułgaria czy Węgry.

Mała dzietność kobiet w krajach fazy V związana jest z:

• Opóźnieniem wieku zawierania małżeństwa

• Chęć zrealizowania się na początku jako pracownik dopiero potem jako matka

• Wydłużenie okresu nauki

• Późniejszy wiek urodzenia dziecka

• Zmniejszenie liczby zawieranych małżeństw

• Chęć bycia niezależnym i korzystania z życia jak najdłużej

• Wzrost liczby rozwodów

• Moda na bycie singlem

• Aborcja

• Antykoncepcja

• Spadek urodzień w wyniku starzenia się społeczeństwa

Bibliografia:

• Podręcznik P.Wład "Geografia. Człowiek gospodarzem Ziemi"

• Podręcznik J.Kop; M.Kucharska; E.Szkurłat "Geografia" cz.2

Autor opracowania:

Agnieszka Łuszcz