Osadnictwo przez lata było podzielone na dwa rodzaje: osadnictwo wiejskie (pierwotne) i miejskie. Za osadnicze jednostki niższego rzędu uważano wsie, charakterystyczne dla regionów niższego rzędu. Typ bardziej rozwiniętego urbanistycznie osadnictwa reprezentowały miasta. Zaawansowane pod względem techniczno-organizacyjnym, ekonomicznym, przestrzennym i funkcjonalnym miasta związane były z rozwojem pozarolniczym, czyli produkcyjnym (przemysłowym), a także pozaprodukcyjnym. Po okresie rewolucji przemysłowej otaczająca sytuacja wprowadziła wiele zmian w ramach osadnictwa, które skomplikowały poprzedni podział. Do rozwoju miast przemysłowych przyczynił się silny rozwój zaludnienia świata. Imigrująca do niej ludność sprawiła, że miasta rozrastają się poza granice administracyjne. Rezultatem tego jest tworzenie tzw. strefy podmiejskiej, w której wsie z charakterystyki rolniczej, przeobrażają się w osiedla. Więzy między tymi obszarami ulegają zacieśnieniu czego rezultatem jest powstawanie zespołów osadniczych, zwanych aglomeracjami. W najwyżej rozwiniętych państwach świata takich jak Stany Zjednoczone i Japonia powstają systemy osadnicze zwane megalopolis, które powstają dzięki dalszemu rozwojowi osadnictwa.

1.Osadnictwo Wiejskie

Charakterystycznym dla krajów w początkowej fazie rozwoju jest osadnictwo pierwotne, które pojawia się w momencie przejścia człowieka z koczowniczego trybu życia na tryb osiadły. Zaczyna budować pierwsze prymitywne obiekty, które dają schronienie ludności. Początki rolnictwa mają ścisły związek z osadnictwem prymitywnym. Osadnictwo prymitywne jednak to nie to samo co osadnictwo wiejskie. Wsie w krajach wyżej rozwiniętych to osady rolnicze, w której ludność utrzymuje się z uprawy ziemi albo hodowli zwierząt. Wieś to zorganizowany twór państwowy, w którym rolnictwo funkcjonuje jako oddzielny dział gospodarki.

Jednostki osadnicze typu wiejskiego na świecie są bardzo od siebie różne. W krajach o najwyższym rozwoju cywilizacyjnym współczesne wsie stanowią przeobrażenie osadnictwa pierwotnego. Taki charakter mają jednak tylko wsie w krajach w których przeszły wszystkie etapy rozwoju cywilizacyjnego. W krajach Afryki, Azji i Oceanii, w których najsłabiej są rozwinięte urbanizacyjnie i gospodarczo osadnictwo wiejskie ma inny charakter. W krajach Ameryki Północnej i Południowej, a także Australii pierwotne osiedla zostały wyparte przez osadnictwo o charakterze europejskim.

W Demograficznym punkcie widzenia wieś to jednostka osadnicza , której ludność nie przekracza określonej liczby. W ujęciu urbanistycznym i geograficznym wieś to miejsce zamieszkania ludności rolniczej, które tworzy nieodłączną całość z terenem. Osiedle wiejskie składa się z zabudowania gospodarczego, mieszkalnego, a także z użytków rolnych oraz grunty związane z nimi. Gruntami, które związane są z użytkami rolnymi możemy uznać np. wody stojące, czyli stawy, które wspomagają hodowle kaczek, gęsi i innych zwierząt gospodarskich.

Najmniejszą jednostka osadniczą jest pojedyncze gospodarstwo rolne. W skład takiego pojedynczego gospodarstwa rolnego wchodzą: dom mieszkalny, budynki gospodarcze oraz pola należące do gospodarstwa. Zagrody mogą być od siebie oddalone w rożnych odległościach, nawet w dużych.

Małą osadę tzw. przysiółek tworzy kilka skupionych zagród. Wsie mogą przybierać rożne wielkości: małe, średnie i duże. Zależne to jest od charakteru sieci osadniczej a także od gęstości zaludnienia we wsiach skupionych. We wsiach dużych żyje co najmniej 1000 mieszkańców, czyli ok. 200 domów mieszkalnych. Na terenie Polski w głównej mierze występują wsie małe. Na przykład na Węgrzech, w rejonie Morza Śródziemnego wytworzyły się duże wsie skupione.

W zależności od rozmieszczenia domów i ich położenia w stosunku do gruntów ornych i dróg rozróżniamy różne układy przestrzenne wsi. W krajach, gdzie osadnictwo przeszło przez wszystkie etapy rozwoju cywilizacyjnego, czyli rozwoju społeczno-gospodarczego i kulturowego, można wyróżnić wiele typów. Kontynentem na którym wszystkie etapy rozwoju miały miejsce rozróżniamy następujące typy kształtu wsi : okolnice, owalnice, wielodrożnice, ulicówki, łańcuchówki, rzędówki i inne.

Z: Podstawy Geografii Ekonomicznej., Praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Wrony i Jadwigi Rek, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1998 [str. 124]

• Okolnice - wsie placowe, wokół okrągłego placu nieregularnego bądź okrągłego, występują zwarto stojące zabudowania, które tworzą pierścień zamknięty z jednym albo dwoma wejściami do wsi. Taki typ wsi głównie występuje na terenie Czech, ale także licznie na terenach między Odrą, a Łabą.

• Owalnice - wsie placowe, w których plac przyjmuje kształt wrzeciona z wydłużonym placem. Wstęp do wsi był ograniczony dwiema bramami na początku i w wylocie drogi. Jest to forma przejściowa pomiędzy okolnicą a ulicówką.

• Wielodrożnica - wsie o chaotycznej zabudowie, nieregularnym przebiegu dróg. Domy i zabudowania gospodarcze ustawione są wzdłuż przebiegu dróg. Ten typ wsi występuje min. w : Polsce, Niemczech, Węgrzech i Serbii.

• Ulicówki - wsie, które przecina jedna droga przy, której po obu stronach stoją zwarto ustawione budynki.

• Łańcuchówki - wsie, w których domy są nie regularnie rozmieszczone nieregularnie wzdłuż drogi.

• Rzędówki - wsie, w których domy były luźno rozmieszczone, najczęściej po jednej stronie drogi.

Oprócz osadnictwa skupionego powstało osadnictwo rozproszone. Jest to forma nowoczesnego osadnictwa wiejskiego, wiąże się to z reformą agrarną. Taki typ osadnictwa występuje na terenach Stanów zjednoczonych, Kanady i Australii. Jest to typ osadnictwa farmerskiego, który wiąże się ze wyspecjalizowaną produkcja rolną w tych krajach.

Główną i podstawową funkcją, którą pełnią osiedla typu wiejskiego jest funkcja rolnicza. Jednak w tych wsiach możemy jeszcze odnaleźć inne funkcje. Ten przypadek dotyczy głównie osad znajdujących się w strefie podmiejskiej wielkich miast i aglomeracji. Można rozróżnić następujące funkcje: usługowa – w krajach o ustabilizowanych rolnictwie, kulturalno- oświatowa, naukowa, rzemieślnicza, turystyczna, uzdrowiskowa. Zmiany funkcjonalne jednostek osadniczych typu wiejskiego dają podstawę do przyznawania praw miejskich.

2. Osadnictwo miejskie

Miastem nazywamy miejscowość, której nadano prawa miejskie, które nadawane jest według jednego z trzech kryteriów takich jak: kryterium statystyczno-demograficzne, ekonomiczno-funkcjonalne lub fizjonomiczne.

• Kryterium statystyczno-demograficzne: miastem staje się osada, która przekroczyła określoną z góry liczbę ludności.

• Kryterium funkcjonalno-ekonomiczne: miastem staje się osada, której stosunek liczby mieszkańców pracujących w rolnictwie jest mniejszy od liczby mieszkańców pracujących poza rolnictwem.

• Kryterium fizjonomiczne (przestrzenno-techniczne): uwzględnia charakter zabudowy, urządzeń technicznych, układ przestrzenny jednostki osadniczej typu miejskiego. Wskaźnikiem w tym kryterium jest gęstość zaludnienia i rodzaj zabudowy.

W Polsce stosowane jest także kryterium mieszane, które charakteryzują się tym, że brane są pod uwagę różne czynniki charakteryzujące stopień rozwoju danej miejscowości. W Polsce decyzje o nadaniu osadzie statusu miasta podejmuje Rada Ministrów.

Miasta powstawały w wyniku rozwoju rożnego rodzaju funkcji. Najczęściej były to funkcje polityczne, czyli związane z powstawaniem stolic państw, odzyskiwaniem niepodległości przez kraje, a także przez potrzebę tworzenia głównych ośrodków miejskich.

Oprócz funkcji politycznej duże znaczenie miały funkcje handlowa i handlowo-komunikacyjna. Na miejscu przecinania się szlaków handlowych, później transportowych powstawały miasta.

Od XVIII do XIX w. ważnym aspektem, który był podstawą powstawania miast był rozwój różnego rodzaju przemysłu. Przemysł wydobywczy stał się powodem dla których tworzono miasta w miejscach w których były kopalnie.

Funkcja turystyczna spowodowała powstanie kurortów nad morzem, a także rozwoju kurortów turystyki górskiej. Przykładami takich miast mogą być Złote Piaski w Bułgarii i Zakopane w Polsce.

Funkcja kultu religijnego spowodowała rozwój miast, w których występowały świątynie lub inne miejsca kultu religijnego. Ruch pątniczy i pielgrzymkowy spowodował, że ludność znalazla zatrudnienie w obsłudze pielgrzymów i turystów.

W ostatnich latach trudno jednak mówić jest o jednej funkcji, która tworzy miasta. Taka jedna funkcja przyczynia się tylko do rozwoju osady, w dzisiejszych czasach nie wskazuje na to, że dana osada stanie się miastem.

Miasta od momentu, kiedy otrzymają prawa miejskie charakteryzują się stałym wzrostem demograficznym i terytorialnym. Ciągle nowa ludność przybywa do miast, żeby tam zamieszkać. Ekspansja miasta odznacza się przejmowaniem terenów podmiejskich, rolniczych i przeobrażenie je w obszary zurbanizowane.

Ekspansja terytorialna w ocenie ekonomicznej uzależniona jest od ceny ziemi, która cechuje się tym, że im teren jest bliżej centrum tym cena gruntów jest wyższa.

Rozróżniamy 3 klasyczne modele struktury przestrzenno-gospodarczej miast:

A. Model koncentryczny E.W. Burgessa, został opracowany na przykładzie Chicago, rozwój miasta został założony według koncentrycznych kręgów i ma on charakter modelu idealnego. Dotyczy to układów monocentrycznych, w których dostępność największa jest w centrum miasta, a maleje wraz ze wzrostem odległości od centrum.

B. Model sektorowy H. Hoyta, został opracowany na podstawie analizy przestrzennej 64 miast amerykańskich. Czynnikiem kształtującym strukturę przestrzenną miasta jest kierunek a nie odległość. Ekspansja ma charakter sektorowy. Najszybciej rozwijającymi sektorami są sektory znajdujące się najbliżej ciągów komunikacyjnych.

C. W modelu wielordzeniowym (policentryczny) C.D. Harrisa i E.L. Ullmana miasto powstaje z wielu ośrodków, które są rozmieszczone w sposób policentrycznym. Układ powstaje jako wynik działania różnych czynników z różnych dziedzin: np. wymagań lokalizacyjnych albo historycznych.
Modele te były opracowywane dla miast amerykańskich, jednak nawiązują one do innych miast świata. Z reguły największą część miasta zajmują tereny mieszkalne, jednak w miastach które poszerzają swój zasięg terytorialny dużą część terenu mogą zajmować użytki rolne. Przykładem takiego miasta jest Kraków, w którym około 50% powierzchni ogólnej miasta zajmują użytki rolne.

Z: Podstawy Geografii Ekonomicznej., Praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Wrony i Jadwigi Rek, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1998 [str. 131]

3. Zespoły miejskie, aglomeracje, obszary metropolitalne, megalopolis

Na przełomie XIX i XX wieku dynamiczny rozwój miast w najbardziej rozwiniętych państwach świata spowodował przeobrażenia w strukturze osadniczej. Skupione miasta, zaczęły się przekształcać w aglomeracje miejsko-przemysłowe. Skutkiem czego było tworzenie się dzielnic o różnej charakterystyce. Dzielnice peryferyjne i podmiejskie charakteryzowały się związkiem z miastem centralnym.

Aglomeracja miejsko-przemysłowa to zintegrowany przestrzennie i funkcjonalnie zespół jednostek osadniczych złożony z kilku miast lub jednego miasta, które stanowią centrum tej aglomeracji oraz kilku mniejszych miast. Często mniejsze miasta stanowiące strefie podmiejską mają funkcje mieszkalną ludności, która pracuje i korzysta usług w mieście centralnym. Rozróżnia się dwa rodzaje aglomeracji: monocentryczną i policentryczną.

Aglomeracja Monocentryczna charakteryzuję się tym, że jeden ośrodek przyczynił się do rozwoju otaczających go osad i miasteczek. Przykładami Aglomeracji monocentrycznej są aglomeracje : londyńska, moskiewska, paryska i warszawska.

Aglomeracja policentryczna charakteryzuje się występowaniem kilku równorzędnych ośrodków centralnych. Skutkiem powstawanie tej aglomeracji jest najczęściej oddziaływanie przemysłu wydobywczego.

Regionami metropolitalnymi nazywano układy zróżnicowanych i współdziałających skupisk miejskich w formie stref zurbanizowanych. Główną cechą tych regionów jest występowanie układów mono- i policentrycznych. Integracja kilku obszarów metropolitalnych spowodowały wytworzenie się megalopolis. Do scalenia kilku aglomeracji miejsko-przemysłowych doszło w Stanach Zjednoczonych, gdzie połączono 5 takich aglomeracji, są to aglomeracje: Bostonu, Nowego Jorku, Filadelfii, Baltimore i Waszyngtonu. Istnieją jeszcze trzy inne regiony w któ¶ym kształtują się megalopolis: Los Angeles- San Francisco, Kobe- Osaka, obszar zurbanizowany na pograniczu Niemiec, Holandii, Belgii, Luksemburga i Francji.

Bibliografia:

• Podstawy Geografii Ekonomicznej., Praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Wrony i Jadwigi Rek, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1998

• Wikipedia: http://pl.wikipedia.org

Autor opracowania:

Przemysław Sotomski