Rolnictwo to jedna z najstarszych dziedzin wytwórczości materialnej człowieka, której celem jest uzyskanie produktów roślinnych i zwierzęcych w wyniku uprawy roślin (agrotechnika) oraz chowu i hodowli zwierząt (zootechnika). Rolnictwo to jeden z najważniejszych działów gospodarki (kiedyś najważniejszy),którego głównym zadaniem jest dostarczenie żywności.

Chłopi, inaczej włościanie - warstwa społeczna zamieszkująca tereny wiejskie, dominująca w społeczeństwach. Najczęściej są to drobni wytwórcy rolni gospodarujący samodzielnie, produkujący wraz z rodziną przede wszystkim w celu zaspokojenia własnych potrzeb. Chłopów charakteryzuje odrębność warunków życia, obyczajów i tradycji, wynikająca z powiązania miejsca pracy z gospodarstwem domowym oraz uzależnienie procesu produkcji od warunków naturalnych. W przedindustrialnym społeczeństwie chłopi dzielili się na gospodarzy, zagrodników i komorników.

Uprawa roślin to całokształt zabiegów stosowanych w produkcji roślinnej, obejmujących uprawę roli, nawożenie, siew i sadzenie, pielęgnowanie, zbiór i przechowywanie plonów.

Sadownictwo jest dziedziną ogrodnictwa zajmującą się uprawą roślin trwałych (wieloletnich) dających jadalne owoce. Zgodnie z tą definicją będą to zarówno drzewa i krzewy jak i krzewinki i byliny uprawiane w sadach i na plantacjach. Do roślin sadownczych zaliczamy np. truskawkę jako roślinę wieloletnią mimo iż nie jest drzewem ani krzewem, lecz nie zaliczamy szparaga, gdyż mimo iż jest wieloletni to częścią użytkową nie jest owoc a także nie zaliczamy np pomidora mimo że konsumpcyjne są owoce to jest jednak jednoroczny. Sadownictwo jest znane od starożytności, gdy w rejonie Morza Śródziemnego uprawiano drzewa daktylowe, figowe, oliwne oraz krzewy winorośli.

W Polsce na skalę towarową uprawiane są w sadach następujące drzewiaste gatunki sadownicze: jabłoń, grusza i pigwa, śliwa, brzoskwinia, morela, czereśnia, wiśnia, orzech i leszczyna (prowadzona w formie drzewiastej). Z krzewów jagodowych znaczenie ekonomiczne ma uprawa truskawek, agrestu, malin i jeżyn, porzeczek (białych, czerwonych i czarnych), borówki amerykańskiej, winorośli a w ostatnich latach także żurawiny. Największym regionem sadowniczym w Polsce są okolice Grójca na Mazowszu i okolice Sandomierza.

Uprawa roli to całokształt zabiegów wykonywanych narzędziami i maszynami uprawowymi w celu stworzenia uprawianym roślinom optymalnych warunków wzrostu i rozwoju oraz podniesienia kultury roli.

Podstawowym celem uprawy roli jest stworzenie optymalnych warunków w środowisku glebowym do umieszczenia materiału siewnego, jego kiełkowania, wzrostu i rozwoju roślin dla wytworzenia maksymalnego plonu o pożądanej jakości. Cel ten jest osiągany na glebach charakteryzujących się dobrą strukturą (gruzełkowatą), korzystnymi właściwościami wodnymi, powietrznymi, cieplnymi, biologicznymi, dobrą zasobnością w składniki pokarmowe oraz właściwym odczynem. Właściwości te uzyskuje się przez wykonywanie różnych zabiegów agrotechnicznych, których zadaniem jest: utrzymanie lub wzrost produkcyjności gleby, utworzenie łoża siewnego, uzyskanie i utrzymanie struktury gruzełkowatej, regulowanie stosunków wodno-powietrznych i cieplnych, zagospodarowanie resztek pożniwnych i słomy po zbiorze, niszczenie agrofagów (chwastów, szkodników, patogenów chorób), zapobieganie tworzeniu się i likwidowanie chorób gleby (skorupa glebowa, podeszwa płużna, nadmierne zagęszczenie warstw podornych), uruchamianie składników pokarmowych, przykrycie nawozów i doglebowych środków ochrony roślin, poprawa bilansu próchnicznego gleby, walka z erozją, oraz równanie powierzchni gleby i usuwanie kamieni.

Historia rolnictwa

Rolnictwo należy do najstarszych dziedzin wytwórczości materialnej człowieka - jego początki datuje się na neolit - 10 000 do 3 000 lat p. n. e. Przejście od łowiectwa i zbieractwa do uprawy roli doprowadziło do "rewolucji" w społecznościach ludzkich (tzw. rewolucja neolityczna), przy czym często wymieniana fazą pośrednią był etap tworzenia ogrodów, które służyły jako tymczasowe zabezpieczenie dla społeczeństw zbieracko-łowieckich na wypadek nieurodzaju. Zmienił się ich tryb życia z koczowniczego na osiadły, co doprowadziło do powstania liczniejszych i bardziej złożonych form społecznych umożliwiających dalszą ewolucję umysłowości człowieka. Zmienił się też stosunek człowieka do przyrody, którą zaczął dostosowywać do własnych potrzeb.
Pierwsza uprawa roli rozpoczęła się ok. 8000 r. p. n. e. na Bliskim Wschodzie (żyzny półksiężyc, Mezopotamia, Egipt), a wkrótce niemal jednocześnie w trzech oddalonych od siebie częściach świata na obszarze współczesnych: Chin, Meksyku i Peru. Pierwszymi roślinami uprawnymi były różne rodzaje pszenicy i jęczmienia (Bliski Wschód). W Azji Południowo-Wschodniej były to groch, bób, ryż i proso, natomiast w Ameryce Środkowej i Południowej - dynia, fasola i kukurydza. I tak dzięki uprawie roślin mogły się rozwinąć wielkie cywilizacje starożytne, nazywane niekiedy od głównych roślin uprawnych cywilizacją pszenicy, ryżu i kukurydzy.

Nieco wcześniej doszło do udomowienia niektórych zwierząt: owiec i kóz - ok. 10 000-7 000 lat p. n. e., później bydło i świnie - ok. 6000 lat p. n. e. Doszło do tego także na Bliskim Wschodzie, skąd, zarówno uprawa roślin, jak i hodowla zwierząt, rozprzestrzeniła się po całym świecie.
Obserwując rewolucję systemów gospodarowania ziemi uprawnej łatwo zauważyć, że początkowe proste systemy upraw, takie jak system żarowy, są stopniowo zastępowane przez coraz bardziej skomplikowane systemy płodozmianowe. Wiąże się to bezpośrednio z wyjaławianiem gleby przez roślinę uprawianą na tym samym stanowisku od dłuższego czasu, czego skutkiem było zawsze obniżenie każdego następnego plonu rośliny a także nasilenie występowania chorób roślin. Pierwszym zalążkiem systemu płodozmianowego była dwupolówka. Stopniowo rozwinęła się ona w trójpolówkę tzw. klasyczną, bądź ugorowo-zbożową. System ten wprowadzono w Europie Zachodniej w IX wieku zgodnie z zarządzeniem Karola Wielkiego, w Europie Środkowej upowszechnił się około XIII wieku. Z czasem trójpolówka klasyczna ewoluowała w system płodozmianowy, trójpolówkę bezugorową, gdzie zamiast zostawiać pole ugorem, zaczęto obsiewać je roślinami motylkowymi lub okopowymi. W Polsce ulepszoną trójpolówkę wprowadzono na przełomie XVIII i XIX wieku.

Nowoczesny płodozmian wywodzi się bezpośrednio z trójpolówki bezugorowej, znano go i stosowano w XVI wieku we Flandrii, udoskonalono w klasyczną czteropolówkę, zwaną płodozmianem norfolskim w 1731 w Anglii, która obejmowała zboża ozime i jare, rośliny motylkowe i okopowe.

System żarowy, tzw. system ogniowy był to jeden z pierwszych, rolniczych systemów użytkowania roli, wywodzący się z kopieniactwa i stosowany na terenach zalesionych. Polegał na tym, że las wypalano i w jego miejscu uprawiano przy pomocy prymitywnych narzędzi, np. kopaczki, zboża nawet przez kilkanaście lat stosując jednopolówkę, aż do wyczerpania gleby. Wypalanie lasu było najprostszym, wymagającym najmniej wysiłku sposobem przygotowania terenu pod wykorzystanie rolnicze, jednak bynajmniej nie tak łatwym, jak mogłoby się to wydawać. Wołosi, którzy wraz ze swoimi stadami kóz i owiec przybyli na przełomie XIV i XV w. w Karpaty, przygotowywali polany na grzbietach gór do wypasu tych stad właśnie przez wypalanie w sposób, który nazywano cyrhleniem. Na upatrzonym obszarze obrywali drzewa z kory (mniej więcej do wysokości człowieka), zaś rosnący pomiędzy drzewami podszyt i wyższe rośliny zielne podcinali lub wyrywali. Tak przygotowaną część lasu pozostawiali do przeschnięcia. W następnym roku część drzew ścinali i wykorzystywali na budulec do szałasów lub opał, a resztę lasu w odpowiednim momencie podpalali. W ten sposób powstawała polana otoczona z wszystkich stron lasem. W bardziej nadających się do tego miejscach uprawiali zboże pomiędzy pniami drzew, nie karczując ich. Gdy gleba wyjałowiała, polanę zamieniano na pastwisko. Ostateczny wygląd polana nabierała dopiero po kilkudziesięciu latach, gdy wygniły korzenie drzew i w wyniku wypasu ukształtował się charakterystyczny zespół roślinności pastwiskowej.

Jednopolówka to pierwotny sposób użytkowania rolniczego pola polegający na obsiewaniu pola corocznie aż do spadku żyzności pola w wyniku zmniejszenia składników odżywczych, rozwoju patogenów oraz uciążliwych chwastów. Pole wyczerpane porzucano lub ugorowano przez nieokreślony z góry czas. Jest to najstarszy sposób użytkowania pola przed systemami opartymi na podziałach pól z systemem zmianowania.

Dwupolówka to przemienna forma uprawy dwóch pól. Jedno pole obsiewano zbożem jarym lub ozimym, a drugie ugorowano, aby zapobiec nadmiernemu wyjaławianiu gleby. W kolejnym roku uprawiano pole poprzednio ugorowane. Dwupolówka rozwinęła się w następstwie systemu żarowego lub jednopolowego. W Polsce dopiero około XIII wieku powoli zaczęła ustępować miejsca bardziej skomplikowanej trójpolówce.

Trójpolówka zaś to sposób uprawy roli polegający na podzieleniu pola na trzy części. Każdego roku uprawiane są tylko dwie z nich, a trzecia ugoruje, co pozwala na "odpoczywanie" ziemi. Jedno pole obsiewano jesienią zbożem ozimym, drugie obsiewano wiosną zbożem jarym, a trzecie pole ugorowane stanowiło pastwisko. Co roku zmieniano kolejność upraw na poszczególnych polach. Ugorowano ziemię, która wiosną obsiana była zbożem jarym dojrzewającym później niż ozime. Po zbiorach jarki pole stawało się pastwiskiem do jesieni następnego roku, kiedy obsiewano je oziminą. Grunty całej wsi podzielone były na 3 części, a poszczególni właściciele mieli udział w każdej części. Wymuszało to wspólną pracę zwłaszcza przy żniwach. W Polsce trójpolówka pojawiła się w II połowie XII wieku, zaczęła się upowszechniać w wiekach XIII i XIV w związku z rozwojem lokacji na prawie niemieckim. W Polsce trójpolówkę wprowadzili cystersi. Od wieku XVIII ugór zaczęto zastępować uprawą roślin okopowych (rzepa, brukiew, burak, ziemniak) i motylkowych (koniczyna, łubin).

Czynniki wpływające na rozwój rolnictwa

1. Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa

• ukształtowanie powierzchni - najbardziej sprzyjające rolnictwu są tereny równinne lub pagórkowate o łagodnych stokach. Takie warunki występują na Nizinach Środkowopolskich, Kotlinach Podkarpackich, a także w pasie pobrzeży. Najmniej korzystne warunki panują w górach (praca maszyn rolniczych na stromych stokach jest bardzo utrudniona, konieczne jest wykonywanie orki w tradycyjny sposób. Stanowi to problem w mechanizacji robót polowych) oraz w pasie pojezierzy.

• klimat / wody w glebie oraz powierzchniowe - istotne są bowiem wielkość i rozkład opadów oraz długość okresu wegetacyjnego. W Polsce roczna suma opadów zapewnia ilość wody potrzebną do uprawy roli, jednakże ich rozkład w ciągu roku jest niekorzystny. W okresie wzrostu roślin zdarzają się susze, a w okresie żniw - obfite deszcze.

• gleby - od rodzaju gleby zależy w dużej mierze rodzaj uprawianych roślin i wielkość plonów. Największy obszar w Polsce zajmują gleby średniej i słabej jakości (np. bielicowe). Gdzieniegdzie występują także gleby bardzo żyzne (np. brunatne). Najżyźniejsze gleby zajmują niewielki obszar.

2. Warunki pozaprzyrodnicze rozwoju rolnictwa

• struktura wielkości gospodarstw rolnych - większość gospodarstw rolnych w Polsce nie przekracza 5 ha, więc nie przynoszą dużych zysków.

• opłacalność produkcji- w przypadku małych gospodarstw rolnych nie można zainwestować w ich rozbudowę czy też mechanizacje gdyż poniesione koszta nie zwrócą się.

• forma własności gospodarstw - w Polsce przeważają gospodarstwa indywidualne (ich właścicielami są pojedyncze osoby lub rodziny). Znacznie mniej jest gospodarstw spółdzielczych (będących wspólną własnością grupy rolników)

• mechanizacja rolnictwa - ma duży wpływ na efektywność gospodarki rolnej. W Polsce poziom mechanizacji nie jest zbyt wysoki. Rolników często nie stać na zakup nowych urządzeń.

• chemizacja(nawozy sztuczne)- ich użycie jest kosztowne ale jednocześnie daje gwarancję udanego plonu.

• polityka rolna państwa – skup, podatki, kredyty, ulgi, eksport / import
  

Podział rolnictwa

Rolnictwo dzielimy na dwa główne nurty:

• Ze względu na intensywność upraw:

  • płodozmiany intensywne - wysoki poziom nakładów, zastosowanie maszyn rolniczych, siły roboczej; uprawa roślin o dużych wymaganiach pokarmowych, glebowych czy uprawowych, (uprawy współrzędne, burak cukrowy, len, rzepak, tytoń)

  • płodozmiany ekstensywne - głównie rośliny mniej wymagające (zbożowe, pastewne)

• Ze względu na strukturę zasiewów:

  • płodozmiany polowe

  • płodozmiany paszowe

  • płodozmiany specjalne

Rolnictwo ekologiczne

Rolnictwo ekologiczne,tzw. Ekorolnictwo to alternatywny dla rolnictwa konwencjonalnego system gospodarowania. Rolnictwo naturalne aktywizuje przyrodnicze mechanizmy - poprzez stosowanie środków naturalnych, nie przetworzonych technologicznie - zapewnia trwałą żyzność gleby, hamuje degradację środowiska, poprawia zdrowotność zwierząt, nie zatruwa środowiska a przy tym pozwala na produkcję wysokiej jakości, zdrowych produktów rolniczych.

Rozwój ekorolnictwa

Koncepcja rolnictwa ekologicznego wywodzi się z krajów wysoko uprzemysłowionych, gdzie produkcja rolnicza jest szczególnie rozwinięta, istnieją więc nadwyżki produktów rolnych i jest w czym przebierać. Ponadto ruchy ekologiczne i uświadomienie społeczeństwa ma tu duże znaczenie. Idee realizowane w rolnictwie ekologicznym wywodzą się z różnych filozofii i przyjmują różne formy społeczne i ekonomiczne.

W Niemczech, w kraju wysoko uprzemysłowionym, rozwinęły się bardzo silnie różne kierunki rolnictwa ekologicznego, wyróżnia się tu między innymi rolnictwo biodynamiczne i rolnictwo organiczno-biologiczne. W roku 1989 w związkach rolnictwa ekologicznego zrzeszonych było 0,31% ogólnej liczby rolników, czyli 2330 gospodarstw.

Również w Polsce mamy do czynienia z powstawaniem stowarzyszeń i klubów propagujących idee ekorolnictwa, coraz większa liczba gospodarstw preferuje agrotechnikę opartą na zasadach rolnictwa naturalnego produkując żywność ekologiczną. Od czasu powstania Ekolandu (1989) wprowadzono pierwsze kontrole i certyfikaty dla produktów ekologicznych. Od maja 2004 r. certyfikaty przyznawane polskim produktom ekologicznym spełniają normy unijne - przekształcanie gospodarstw konwencjonalnych trwa dwa-trzy lata i wiąże się z przyznaniem specjalnych ekodotacji. Obecnie około 1% polskich upraw rolnych to uprawy ekologiczne.

Do najważniejszych elementów strategii rozwoju polskiego rolnictwa ekologicznego należy zaliczyć:

• dostosowanie produkcji rolniczej do zmieniających się warunków klimatycznych,

• zmiany programów melioracji i nakierowanie ich na nawodnienia,

• zmiany metod agrotechniki: ograniczenie zużycia środków chemicznych, propagowanie stosowania kompleksowych nawozów mineralnych,

• ograniczenie ścieków, np. z ferm hodowlanych bezściółkowych,

• poprawę stanu sanitarnego obszarów wiejskich: usuwanie i utylizację odpadów, kompostowanie i segregację odpadów; budowę kanalizacji zbiorczych i oczyszczalni ścieków co powinno poprawić stan czystości wód powierzchniowych i podziemnych,

• wprowadzenie atestowania żywności, bez czego rozwój rolnictwa produkującego bezpieczną żywność nie jest możliwy

Zasady stosowane w ekorolnictwie

To jak ważne są technologie stosowane w rolnictwie uświadomiły wszystkim powszechnie stosowane środki ochrony roślin i nawozy sztuczne. W wyniku badań okazało się że po ich stosowaniu produkty spożywcze zawierają nadmierne ilości trucizn i związków w organizmie często przerabianych na substancje rakotwórcze i trujące. W pierwszej kolejności zwrócono uwagę na odżywianie dzieci ale wkrótce, w wielu krajach, zapanowała moda na zdrową żywność uzyskiwaną w gospodarstwach ekorolniczych. Metody uprawy roślin oraz chowu zwierząt gospodarskich stosowane w ekorolnictwie w znacznie większym stopniu, w porównaniu z konwencjonalnym rolnictwem, uwzględniają wymagania ekologii. Opracowano wiele technologii rolniczych działających zgodnie z prawami przyrody. Za gospodarstwa ekorolnicze dziś uznaje się te w których:

• nie stosuje się chemicznych środków ochrony roślin (pestycydów, fungicydów, herbicydów itd.), w celu zwalczania chorób, szkodników i chwastów wykorzystując w tym celu przede wszystkim prawidłowy płodozmian oraz metody biologiczne i agrotechniczne,

• nie stosuje się wielohektarowych monokultur za to prowadzi się uprawy w systemie mozaikowym, na niewielkich poletkach, oddzielonych od siebie uprawami osłonowymi oraz barierami z drzew i krzewów dającymi schronienie naturalnym sprzymierzeńcom rolnika (ptakom i owadom zjadającym szkodniki) i poprawiających mikroklimat,

• w terenie uprawnym pozostawia się zbiorniki i cieki wodne a nawet buduje nowe zamiast stosowanej dotychczas totalnej melioracji,

• monokultury wyczerpujące jednostronnie gleby są stosowane w wydłużonych cyklach płodozmianowych (nawet kilkunastoletnich),

• powszechnie stosuje się nawozy zielone, szczególnie z roślin motylkowych co w połączeniu z kompostem, obornikiem i przy udziale wapnowania pozwala utrzymać strukturę i żyzność gleby na prawidłowym poziomie.

• używa się maszyn i narzędzi chroniących glebę, poprawiających jej strukturę, oszczędzających energię; elementarna zasada ekologicznej uprawy roli brzmi: płytko orać, a głęboko spulchniać, chodzi o to, aby nie odwracać gleby, ponieważ niszczy to naturalną stratyfikację mikroorganizmów glebowych,

• przygotowuje się siano i kiszonki zgodnie z prawidłowościami biologicznymi,

• w odżywianiu zwierząt hodowlanych nie stosuje się substancji czynnych takich jak antybiotyki, hormony a stosowana pasza pochodzi z własnego gospodarstwa (o znanych właściwościach),

• zwierzęta hoduje się w tak zwanym systemie ściółkowym w efekcie powstaje obornik a nie gnojowica.

Zyski i straty

Produkcja ekorolnicza jest bardziej zróżnicowana bowiem gospodarstwo ekologiczne nie może wyspecjalizować się wyłącznie w uprawie roślin bądź hodowli, stosowanie monokultur jest wykluczone. Aby uzyskać zamknięty obieg materii organicznej rośliny są spożywane przez zwierzęta, a te przetwarzają pożywienie w nawóz i cykl się zamyka. Małe poletka i brak chemii powodują że produkcja naturalna jest mniej wydajna i bardziej czasochłonna. Dlatego plon podstawowych ziemiopłodów z gospodarstw prowadzonych metodami ekologicznymi jest nieco niższy (o około 1/3) w porównaniu z plonami z gospodarstw konwencjonalnych. Ponadto jednostkowe koszty produkcji są wyższe niż w konwencjonalnych gospodarstwach, przez co ceny zbytu bywają tu 2-3 razy wyższe. Jednak są ludzie i zakłady gotowe płacić więcej i mieć gwarancję otrzymywania produktów spełniających standardy zdrowia i ekologiczności. Ekorolnictwo w pewnym stopniu zmniejsza zjawisko bezrobocia na wsi. Mniejszą mechanizację zastępuje się dodatkową pracą ludzi. Gospodarstwo naturalne może być podstawą bazy noclegowo-żywieniowej dla rodzinnego przedsiębiorstwa turystycznego. Nie mniej ważne jest przetwórstwo żywności. Zastosowanie tradycyjnych technik konserwacji często pozwala na produkcję lokalnych wyrobów. Jeżeli uruchomiona zostanie sieć dystrybucji, możliwe jest sprzedawanie własnych przetworów jako luksusowych produktów ekologicznych. Tak pomyślane kompleksowe usługi, zwłaszcza w okolicach atrakcyjnych turystycznie, dla wielu rodzin stanowią intratne źródło utrzymania. Ekorolnictwo zapewnia biologiczną samoregulację, stosuje metody ochrony gleby, wody a także krajobrazu, czego efektem są produkty rolne o wysokiej jakości biologicznej. Ograniczona ingerencja człowieka w ekosystem gospodarstwa powstrzymuje proces degradacji siedliska rolniczego. Obszary upraw ekologicznych pozwalają przetrwać wielu gatunkom i stanowią ważne ośrodki ekspansji tych organizmów na okolicę. Urozmaicają one krajobraz, poprawiają mikroklimat, są też wzorcem prawidłowych zachowań dla mniej uświadomionych ekologicznie sąsiadów.

Autor opracowania:

Anna Niemyjska